Tạo hành lang pháp lý an toàn cho doanh nghiệp

Nghị quyết 68-NQ/TW ngày 4-5-2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân đã minh định rõ ràng ranh giới giữa rủi ro kinh doanh và hành vi phạm tội; như một lời cam kết không hình sự hóa tranh chấp hợp đồng, tài chính, nội bộ doanh nghiệp; làm cơ sở chính trị để rà soát, sửa đổi BLHS; đặc biệt là sửa đổi, bãi bỏ các tội danh mơ hồ, dễ có nhiều cách hiểu trong xử lý hoạt động kinh doanh.

TS NGUYỄN THỊ KIM VINH

Xử lý “quá tay”, thiệt hại khôn lường

Pháp luật hình sự hiện hành điều chỉnh những hành vi vi phạm pháp luật có tính chất nguy hiểm cho xã hội của các cá nhân, pháp nhân thương mại thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hóa, quốc phòng, an ninh trật tự, an toàn xã hội, quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm quyền con người, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa.

Khái niệm hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế được hiểu rằng các cơ quan tiến hành tố tụng ở giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử đã quy chụp trách nhiệm hình sự đối với các cá nhân hay pháp nhân thương mại mặc dù họ chỉ thực hiện các giao dịch dân sự, kinh tế không mang tính hình sự như pháp luật hình sự đã quy định.

Hay hiểu cách khác rằng đó là sự sai lầm trong hoạt động thực thi pháp luật hình sự của cơ quan tiến hành tố tụng, khi truy cứu trách nhiệm hình sự đối với hành vi của cá nhân hay pháp nhân thương mại không phải là tội phạm, không thực hiện tội phạm trong các giao dịch dân sự, kinh tế; đặc biệt là đối với những hành vi không nguy hiểm cho xã hội hoặc có nguy hiểm cho xã hội nhưng ở mức độ không đáng kể hoặc chưa đủ các dấu hiệu của cấu thành tội phạm, tức chưa đủ yếu tố để truy cứu trách nhiệm hình sự của cá nhân hay pháp nhân thương mại.

Việc hình sự hóa các quan hệ dân sự, kinh tế gây rất nhiều hệ lụy bất ổn trong xã hội như gây tổn hại sức khỏe và tinh thần và tiền bạc cho cá nhân những người bị khởi tố hình sự; đồng thời khiến gia đình họ phải chịu điều tiếng, con trẻ bị sang chấn tâm lý, bỏ học hoặc tự tử… Riêng đối với chủ doanh nghiệp bị bắt hay doanh nghiệp phải chịu trách nhiệm hình sự thì mọi hoạt động của doanh nghiệp bị ảnh hưởng, thiệt hại không chỉ riêng doanh nghiệp mà kéo theo số phận nhiều công nhân mất việc làm…

Xử lý người làm sai để bảo vệ người làm đúng

Chủ trương của Đảng và Nhà nước đã có và các cơ quan hữu quan trong nhiều chục năm qua cũng nỗ lực thực hiện chủ trương này. Tuy vậy, trong thực tiễn, cũng có lúc này, lúc kia, có thể do pháp luật của chúng ta còn chồng chéo, nhiều cách hiểu nên dẫn đến việc áp dụng pháp luật cũng còn một số bất cập. Hệ quả là một số doanh nghiệp, doanh nhân cũng như nhiều giao dịch dân sự còn bị áp dụng pháp luật chưa chính xác.

Tôi cho rằng ngoài những nhiệm vụ vĩ mô là hoàn thiện thể chế, xây dựng hệ thống pháp luật đồng bộ, thống nhất, có tính khả thi và tiên lượng cao thì nỗ lực của người dân, của cộng đồng doanh nhân trong việc tuân thủ pháp luật cũng là một điều kiện không thể thiếu để hình sự hóa các hành vi có dấu hiệu vi phạm trong lĩnh vực dân sự - kinh tế được giảm đến mức tối thiểu.

Đại biểu Quốc hội NGUYỄN VĂN THÂN, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam

CHÂN LUẬN ghi

Tuân thủ triệt để nguyên tắc suy đoán vô tội

Thực tiễn cho thấy đa số trường hợp đương sự trong các tranh chấp dân sự, kinh tế có tâm lý mong muốn người phía bên kia bị xử lý hình sự nhằm gây áp lực cho bên đối phương để buộc họ phải thực hiện nhanh nghĩa vụ trả tài sản… thay vì khởi kiện vụ án dân sự, kinh tế ra tòa án.

Từ đó cho thấy nguyên nhân của việc hình sự hóa các quan hệ dân sự, kinh tế là do nhận thức pháp luật của công dân vì muốn bảo vệ quyền, lợi ích của mình, không xét đến lợi ích của người khác, của cộng đồng dẫn đến khiếu nại, tố cáo tràn lan; gửi tin báo, tố giác về tội phạm không đúng.

Đồng thời, nguyên nhân cũng do những bất cập, hạn chế của hệ thống pháp luật như có những quy định của pháp luật chưa rõ ràng, cụ thể gây ra nhiều cách hiểu khác nhau, dẫn đến việc áp dụng sai.

Phần lớn các vụ án oan xảy ra trong thời gian qua xuất phát từ việc xác định chưa đúng ý thức chiếm đoạt tài sản trong các quan hệ dân sự hoặc kinh tế, nhất là đối với loại tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản (Điều 174 BLHS), lạm dụng chiếm đoạt tài sản (Điều 175 BLHS), chiếm giữ trái phép tài sản (Điều 176 BLHS), sử dụng trái phép tài sản (Điều 177 BLHS) thuộc chương quy định về loại tội xâm phạm sở hữu. Các yếu tố cấu thành tội phạm đã được quy định cụ thể thường ở khoản 1 của điều luật. Tuy nhiên, việc cơ quan tiến hành tố tụng xác định ý thức chiếm đoạt mang tính chất nguy hiểm cho xã hội chưa được nhìn nhận đúng nên áp dụng pháp luật chưa vận dụng đầy đủ nguyên tắc suy đoán vô tội nên đã dẫn đến tình trạng oan, sai trong thời gian qua.

Ba biện pháp để tránh oan, sai

Để giảm thiểu án oan, sai do hình sự hóa quan hệ dân sự, kinh tế, chúng ta cần thực hiện ba điều cơ bản sau đây:

Một là cần làm tốt công tác tuyên truyền pháp luật nhằm nâng cao ý thức xã hội về công bằng, bình đẳng, khách quan trong giao dịch dân sự, kinh tế qua việc xác định rõ ràng quyền lợi và trách nhiệm các bên bằng văn bản có hiệu lực pháp luật. Khi đó sẽ giảm thiểu sự thiếu minh bạch trong các giao dịch, tránh được việc bị hình sự hóa các quan hệ này.

Hai là hoàn thiện pháp luật hình sự: Quy định rõ ràng về những hành vi có tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội không đáng kể nhằm làm rõ việc miễn trừ trách nhiệm hình sự do không phải là tội phạm để tạo cơ sở pháp lý vững chắc hơn cho việc phòng tránh hình sự hóa, nhất là các nhóm tội dễ bị hình sự hóa như tội xâm phạm sở hữu; xâm phạm trật tự quản lý kinh tế; xâm phạm trật tự, an toàn xã hội... Đối với các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế, cần sử dụng quy định luật chuyên ngành khác.

Ba là hoàn thiện bộ máy đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ chuyên môn và ý thức trách nhiệm của những người tiến hành tố tụng. Cùng với đó là xây dựng các biện pháp chế tài đối với các hành vi vi phạm của cán bộ, công chức trong thi hành công vụ, từ đó tránh việc lợi dụng chức vụ để trục lợi hoặc thiếu trách nhiệm để hình sự hóa các hành vi vi phạm trong các giao dịch dân sự, kinh tế.

SONG MAI ghi

Kỳ cuối: Chìa khóa hữu hiệu để hạn chế tối đa hình sự hóa

Hoàn thiện hệ thống pháp luật để tránh oan, sai

Đối với pháp luật hình sự, cần quy định rõ ràng, cụ thể các yếu tố cấu thành các tội phạm ở phần các tội phạm trong BLHS; đảm bảo nhận thức thống nhất, không bị lợi dụng, lạm dụng để có thể kết tội hành vi không phải là tội phạm. Đặc biệt là đối với các nhóm tội dễ bị hình sự hóa như tội xâm phạm sở hữu, xâm phạm trật tự quản lý kinh tế, xâm phạm trật tự, an toàn xã hội... thì càng cần quy định rõ ràng.

Ngoài ra, có một nguyên tắc trong BLHS mà dường như các cơ quan tiến hành tố tụng có lúc đã bỏ quên đó là “những hành vi tuy có dấu hiệu của tội phạm nhưng tính chất nguy hiểm cho xã hội không đáng kể thì không phải là tội phạm và được xử lý bằng các biện pháp khác”. Theo tôi, cần cụ thể nguyên tắc này thành một điều luật trong Chương IV BLHS về các trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự do không phải là tội phạm, làm cơ sở pháp lý để phòng tránh việc hình sự hóa.

Đối với pháp luật dân sự: Tạo cơ sở pháp lý giải quyết hiệu quả các tranh chấp trong các giao dịch dân sự mà không cần thiết giải quyết bằng biện pháp hình sự.

Đối với pháp luật xử lý vi phạm hành chính: Phân biệt rõ vi phạm hành chính và tội phạm trên cơ sở yếu tố định lượng và các yếu tố khác.

Ví dụ: Hành vi dùng thủ đoạn gian dối chiếm đoạt tài sản dưới 2 triệu đồng nhưng thuộc trường hợp gây ảnh hưởng xấu đến an ninh trật tự, an toàn xã hội (điểm c khoản 1 Điều 174 BLHS năm 2015). Quy định cấu thành tội phạm mang tính đánh giá chủ quan như trên dễ làm phát sinh sự tùy tiện, lạm dụng trong việc phân biệt vi phạm hành chính và tội phạm.

Luật sư NGUYỄN VIỆT HÙNG, Đoàn Luật sư TP.HCM

TRẦN LINH ghi

TS NGUYỄN THỊ KIM VINH