Tăng cường hiệu quả hệ thống cảnh báo thiên tai toàn cầu

Hệ thống cảnh báo thiên tai chưa phát huy hiệu quả.

Ở nhiều nước đang phát triển, hàng triệu người vẫn sống trong vùng rủi ro mà chưa được bảo vệ bởi hệ thống cảnh báo sớm. Khi khí hậu ngày càng khắc nghiệt, cảnh báo sớm trở thành tuyến phòng thủ quan trọng nhất để bảo vệ tính mạng con người.

Trái đất phát tín hiệucảnh báo

Tại Nam Á, hơn một nửa dân số sống nhờ nông nghiệp phụ thuộc vào gió mùa, mô hình thời tiết đã trở nên hỗn loạn. Nhà khoa học khí hậu Roxy Mathew Koll thuộc Viện Khí tượng Nhiệt đới Ấn Độ nhận định: “Tần suất và cường độ các trận mưa cực đoan đang vượt xa khả năng chống chịu của hạ tầng đô thị”. Trong khi đó, băng tan nhanh ở Himalaya tạo ra hơn 2.000 hồ băng, ít nhất 200 hồ có nguy cơ vỡ bất cứ lúc nào. Vụ vỡ hồ băng ở bang Sikkim năm 2023, khiến 55 người thiệt mạng, là minh chứng rõ ràng cho sự thiếu vắng cảnh báo sớm hiệu quả.

Tại châu Âu, nắng nóng và cháy rừng kỷ lục đã thiêu rụi hàng trăm nghìn hecta rừng ở Hy Lạp, Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha, buộc hàng chục nghìn người phải sơ tán. Năm 2025, khu vực Nam Âu ghi nhận số vụ cháy cao nhất trong nhiều thập kỷ, trong khi tại Thụy Sĩ, toàn bộ một ngôi làng trên dãy Alps phải di dời khẩn cấp do nguy cơ sụp đổ của một khối băng khổng lồ, một thảm họa được cảnh báo quá muộn vì thiếu hệ thống giám sát băng tầng tự động.

Châu Phi là nơi thể hiện rõ nhất khoảng cách trong năng lực cảnh báo sớm toàn cầu. Ở vùng Sừng châu Phi, hạn hán kéo dài đang làm khô cạn sông hồ, hủy diệt mùa màng; trong khi ở Nigeria và Mozambique, lũ lụt nghiêm trọng cuốn trôi hàng nghìn ngôi nhà. Nhiều nước vẫn chưa có hệ thống cảnh báo đa hiểm họa, khiến người dân không được thông báo kịp thời trước khi thảm họa ập đến. Dù Liên hợp quốc và Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) đã hỗ trợ thiết lập các mạng lưới cảnh báo, nhưng sự thiếu đầu tư, hạ tầng yếu kém và thiếu phối hợp liên vùng đang khiến hàng triệu người tiếp tục sống trong vùng nguy hiểm.

Bên kia bán cầu, châu Mỹ cũng chứng kiến hậu quả nặng nề. Cơn bão Melissa (mạnh nhất từng được ghi nhận ở Đại Tây Dương năm 2025) tàn phá Jamaica, Haiti và Cuba, để lại cảnh hoang tàn và hàng nghìn người mất nhà. Ở California, cháy rừng và mất điện diện rộng cho thấy ngay cả những bang có công nghệ tiên tiến vẫn dễ bị tổn thương khi các hệ thống cảnh báo và ứng phó không được đồng bộ.

Theo WMO, trong 50 năm qua, các hiện tượng thời tiết cực đoan đã cướp đi hơn 2 triệu sinh mạng, trong đó 90% ở các quốc gia đang phát triển. Ở những nơi thiếu hệ thống cảnh báo sớm hoặc vận hành kém hiệu quả, tỷ lệ tử vong cao gấp 6 lần so với các quốc gia có hệ thống cảnh báo hoạt động tốt. Tổng thư ký WMO, Celeste Saulo nhấn mạnh: “Hàng triệu người trên thế giới vẫn chưa được bảo vệ trước những hiện tượng thời tiết nguy hiểm. Cảnh báo sớm đồng nghĩa với hành động sớm và hành động sớm chính là cứu người”.

Công nghệ trở thành“lá chắn sinh mạng”

Từ những thảm họa liên tiếp trong thập kỷ qua, thế giới đang chứng kiến làn sóng đầu tư mạnh mẽ vào công nghệ cảnh báo và hành động sớm. Nhận thức rằng “mỗi phút chậm trễ đều có thể trả giá bằng sinh mạng”, Liên hợp quốc đã khởi động sáng kiến toàn cầu “Cảnh báo sớm cho mọi người” (EW4All), với mục tiêu đến năm 2027, mọi người dân trên hành tinh đều được bảo vệ bởi hệ thống cảnh báo sớm trước thiên tai.

Chương trình Phòng chống sóng thần trong khu vực do Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) phối hợp cùng Chính phủ Nhật Bản triển khai đã huấn luyện hơn 220.000 học sinh và giáo viên tại 800 trường học thuộc 24 quốc gia về cách nhận biết tín hiệu nguy hiểm và sơ tán an toàn.

Tại Indonesia, ứng dụng STEP-A cho phép các trường học tự đánh giá mức độ sẵn sàng và kết nối dữ liệu với hệ thống cảnh báo quốc gia. Ở Fiji, ứng dụng GeoBing hỗ trợ giáo viên và học sinh gửi báo cáo diễn tập có định vị GPS, giúp cơ quan chức năng phản hồi tức thì; còn tại Samoa, trẻ em được trải nghiệm sóng thần bằng thực tế ảo (VR) để học cách sơ tán an toàn.

Ở tuyến đầu của các cuộc khủng hoảng khí hậu, trí tuệ nhân tạo (AI) và thiết bị bay không người lái (drone) đang thay đổi hoàn toàn cách con người phát hiện, dự báo và ứng phó thiên tai. Các quốc gia trong khối Cộng đồng Phát triển Nam Phi (SADC) đã bắt đầu ứng dụng AI dự báo hạn hán và drone lập bản đồ ngập lụt, giúp các đội cứu hộ xác định nhanh khu vực nguy hiểm và hỗ trợ phân phối hàng cứu trợ chính xác hơn.

Nhờ sức mạnh của AI, các mô hình ngày nay có thể dự đoán đường đi của bão, phát hiện sớm điểm nóng cháy rừng, thậm chí điều phối drone và xe chỉ huy di động tại các khu vực bị mất kết nối. Những ứng dụng này đang rút ngắn đáng kể thời gian ứng phó và nâng cao hiệu quả cứu hộ, biến công nghệ trở thành “lá chắn sinh mạng” trong kỷ nguyên khí hậu cực đoan.

Tại hội nghị COP30, Liên đoàn Chữ thập đỏ – Trăng lưỡi liềm đỏ (IFRC) tiếp tục kêu gọi các chính phủ tăng đầu tư cho hành động sớm. Tổng thư ký Jagan Chapagain nhấn mạnh: “Trong bối cảnh biến đổi khí hậu đang vượt xa năng lực thích ứng của nhiều quốc gia, việc đưa công nghệ cảnh báo và hành động sớm đến từng cộng đồng không chỉ là giải pháp kỹ thuật, mà là nghĩa vụ đạo đức toàn cầu nhằm bảo vệ sự sống con người trước những cơn giận dữ ngày càng dữ dội của Trái đất”.

Nếu được đầu tư đúng hướng và triển khai công bằng, các hệ thống cảnh báo sớm có thể cứu sống hàng triệu người mỗi năm, giúp con người chủ động ứng phó, giảm thiểu thiệt hại và bảo vệ sự sống trước thiên tai.

Biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt, thúc đẩy các quốc gia đầu tư vào công nghệ cảnh báo sớm,“lá chắn sinh mạng” giúp cứu hàng triệu người trước thiên tai.

Thùy Linh