Tái cấu trúc đại học: Tất yếu và những vấn đề đặt ra

Việc sắp xếp lại hệ thống giáo dục đại học là bước đi tất yếu và vì quyền lợi người học. Ảnh: BK

Bộ Giáo dục và Đào tạo đang xây dựng dự thảo Đề án tổ chức lại các trường đại học theo tinh thần Nghị quyết số 71-NQ/TW của Bộ Chính trị, coi đây là bước đi tất yếu nhằm nâng cao hiệu quả và sức cạnh tranh của giáo dục đại học Việt Nam.

Xác định đây là bước đi tất yếu, nhưng quá trình triển khai cũng đối mặt với nhiều thách thức đòi hỏi phải có lộ trình rõ ràng, tránh xáo trộn và bảo đảm quyền lợi cho người học.

Vì sao phải sắp xếp lại hệ thống giáo dục đại học?

Nghị quyết số 71-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo xác định rõ yêu cầu “khẩn trương sắp xếp, tái cấu trúc các trường đại học; sáp nhập, giải thể trường không đạt chuẩn; xóa bỏ cấp trung gian; nghiên cứu sáp nhập viện nghiên cứu với trường đại học; chuyển một số trường về địa phương quản lý”.

Đây không chỉ là một chủ trương có tính đột phá mà còn là một bước đi tất yếu trong bối cảnh hệ thống giáo dục đại học Việt Nam đang bộc lộ nhiều hạn chế.

Theo Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Nguyễn Kim Sơn, cả nước hiện có khoảng 140 trường đại học công lập, trong đó nhiều cơ sở có quy mô nhỏ, đào tạo đơn ngành, hoạt động kém hiệu quả, không đủ nguồn lực phát triển.

Hệ thống phát triển dàn trải, phân mảnh, với mô hình quản lý thuộc nhiều bộ, ngành và địa phương, dẫn đến tình trạng thiếu thống nhất, khó điều tiết ở tầm vĩ mô, giảm hiệu quả đầu tư công và thiếu động lực cạnh tranh.

Một số trường đại học địa phương duy trì hoạt động khá khó khăn, với chỉ tiêu tuyển sinh thấp, thậm chí không tuyển đủ sinh viên trong nhiều năm. Tỷ lệ đào tạo trình độ cao như thạc sĩ, tiến sĩ của nhóm trường này cũng rất thấp. Nếu không có ngành sư phạm “đỡ lưng”, nhiều trường địa phương gần như không thể tồn tại.

Cả nước hiện có 26 cơ sở giáo dục đại học trực thuộc UBND các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương (trường đại học địa phương). Hầu hết các trường này có quy mô nhỏ, chỉ đóng góp 6,3% tổng quy mô đào tạo trình độ đại học; 3,5% thạc sĩ và 1% tiến sĩ của toàn hệ thống. Chỉ có 3 trường có quy mô lớn hơn 10.000 sinh viên, có tới 8 trường quy mô thấp hơn 2.000 sinh viên.

Tiến sĩ Lê Viết Khuyến, Phó Chủ tịch Hiệp hội các trường đại học, cao đẳng Việt Nam cho rằng, việc sáp nhập là xu thế tất yếu để khắc phục tình trạng manh mún, lãng phí nguồn lực. Ông nhấn mạnh, cần hướng đến mô hình đại học đa ngành, đa lĩnh vực thay vì để các trường đơn ngành phát triển rời rạc, thiếu sức mạnh tổng hợp.

Các chuyên gia đồng tình khi cho rằng, quá nhiều trường nhỏ sẽ phân tán nguồn lực, dẫn đến hệ lụy về chất lượng. Các trường có quy mô vài trăm giảng viên nhưng vẫn cố tuyển sinh để duy trì hoạt động, khiến đầu vào yếu, chất lượng đào tạo không cao. Trong khi đó, các trường lớn có thể chia sẻ nguồn lực, như phòng thí nghiệm, đội ngũ chuyên môn, nhờ đó nâng cao chất lượng giảng dạy và nghiên cứu.

Bên cạnh đó, các ý kiến cũng cho rằng, việc sáp nhập là cần thiết và phù hợp với quy luật phát triển. Những trường không còn thu hút được người học nên dừng hoạt động, thay vào đó tập trung đầu tư cho những cơ sở có năng lực đào tạo mạnh.

Tái cấu trúc đại học: Những thách thức và giải pháp

Việc sắp xếp lại hệ thống đại học được nhiều chuyên gia đồng tình về chủ trương, nhưng cũng bày tỏ sự thận trọng khi đi vào triển khai.

Một số cảnh báo đã được đưa ra về những rủi ro có thể xảy ra nếu quá trình này chưa được tính toán kỹ lưỡng.

Nguyên tắc sắp xếp hệ thống giáo dục đại học được nêu ra là không làm xáo trộn việc học tập của sinh viên. Ảnh: Lê Nguyễn

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Phú Khánh, Phó Tổng Giám đốc, Phó Hiệu trưởng Đại học Phenikaa cho rằng, sáp nhập đại học không giống sáp nhập doanh nghiệp, bởi giáo dục là một lĩnh vực có tính đặc thù cao. Việc ghép các trường với nhau phải bảo đảm “cơ địa” tương thích, có sự hài hòa về ngành nghề đào tạo, trình độ phát triển, điều kiện cơ sở vật chất và năng lực quản trị.

Hai hướng sắp xếp phổ biến được gợi mở là theo nhóm ngành hoặc theo địa lý. Tuy nhiên, cần tránh sáp nhập cơ học, ví dụ một trường đào tạo sức khỏe ghép với một trường kỹ thuật, hoặc ghép trường đã chuẩn hóa với trường chưa đạt chuẩn.

Các chuyên gia cùng chung quan điểm rằng, quá trình sắp xếp không được làm gián đoạn việc học của sinh viên. Mọi điều chỉnh phải bảo đảm sinh viên đang theo học vẫn được học tập ổn định, nhận bằng cấp đúng ngành, đúng chuẩn đầu ra. Việc ghép trường cũng không nên khiến người học ở vùng sâu, vùng xa mất cơ hội tiếp cận giáo dục đại học, nếu các đầu mối vật lý bị giảm quá mức.

Để bảo đảm hiệu quả của quá trình sắp xếp, Bộ Giáo dục và Đào tạo đề xuất trực tiếp quản lý các đại học, trường đại học trọng điểm hoặc đã được quy hoạch là cơ sở giáo dục đại học trọng điểm quốc gia về kỹ thuật và công nghệ được giao dẫn dắt mạng lưới trung tâm đào tạo xuất sắc và tài năng.

Điều này giúp thiết lập các trung tâm đào tạo có năng lực dẫn dắt mạng lưới và đảm nhận vai trò quốc gia trong đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao. Trong khi đó, các trường mang tính chất địa phương hoặc đào tạo chuyên sâu đặc thù sẽ được phân cấp cho các địa phương hoặc bộ ngành tương ứng quản lý.

Việc phân định như vậy không chỉ phục vụ mục tiêu tinh gọn bộ máy, mà còn giúp các trường hoạt động đúng với sứ mệnh và khả năng.

Cũng theo Bộ Giáo dục và Đào tạo, trong bối cảnh sáp nhập, những trường đại học có vai trò "đầu tàu" cần được tăng cường quyền tự chủ đi kèm cơ chế giải trình rõ ràng, bảo đảm vừa linh hoạt vận hành, vừa không để xảy ra tình trạng mất cân đối trong phân bổ nguồn lực hay ảnh hưởng tới người học.

Theo các chuyên gia, nếu được triển khai đúng cách, các trường đại học lớn có thể trở thành động lực đổi mới, là điểm tựa quan trọng giúp nâng cao chất lượng cho toàn bộ hệ thống. Tuy nhiên, quá trình tái cấu trúc cần tuân thủ nguyên tắc thay đổi có lộ trình rõ ràng, thực hiện từng bước chắc chắn và luôn đặt người học làm trung tâm.

Thống Nhất