Sương mù độc lại nuốt chửng New Delhi

New Delhi - thủ đô của Ấn Độ - lại bước vào “mùa sương độc” quen thuộc. Khi nhiệt độ giảm, không khí lập tức trở nên tối đặc, nặng nề, gây bỏng rát cổ họng và đe dọa lá phổi của hơn 34 triệu dân đang sinh sống ở nơi đây.

Tình trạng ô nhiễm trầm trọng kéo dài đến mức Pháo đài Đỏ - di sản nổi tiếng của thành phố - đang dần chuyển màu đen, trở thành biểu tượng rõ rệt của cuộc khủng hoảng sức khỏe công cộng và chính trị đang leo thang.

“Tôi chỉ muốn được thở bình thường trở lại”, Sofie, 33 tuổi, nói tại một cuộc biểu tình "đòi quyền được thở" gần Cổng Ấn Độ hồi đầu tháng 11. Xung quanh cô là hàng chục người đeo khẩu trang, cầm theo máy xông khí dung.

Các chính quyền Delhi nối tiếp nhau đã công bố nhiều kế hoạch chống ô nhiễm từ năm 1996, nhưng hàng chục năm trôi qua, chất lượng không khí vẫn ở mức cực kỳ nguy hiểm, đặc biệt vào mùa lạnh khi không khí lạnh giữ chặt khói bụi từ pháo hoa, đốt rơm rạ và giao thông dày đặc.

Trong khi nỗ lực làm sạch không khí của Ấn Độ vẫn loay hoay, Trung Quốc - nước láng giềng từng nổi tiếng vì bầu trời ô nhiễm - đã đầu tư hàng tỷ USD và đạt nhiều tiến bộ rõ rệt.

Theo tổ chức giám sát chất lượng không khí IQAir, mức ô nhiễm tại Delhi hiện đạt ngưỡng “nguy hại”, luôn đứng đầu danh sách các thành phố ô nhiễm nhất thế giới.

“Hãy tưởng tượng lá phổi của một đứa trẻ phải chịu đựng thế nào. Trẻ em phải đến trường trong điều kiện như thế này, trong khi khẩu trang thậm chí không khuyến nghị cho trẻ dưới 12 tuổi”, bác sĩ nhi khoa Vandana Prasad nói tại cuộc biểu tình.

“Chúng ta đang giết dần giết mòn chính con cái mình”, vị này nhấn mạnh.

Người dân New Delhi xuống đường biểu tình "quyền được thở" vì tình trạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng. Ảnh: Reuters.

"Gieo mây" thất bại

Cuối tháng trước, những chiếc máy bay nhỏ bay lượn trên bầu trời Delhi, bắn pháo sáng chứa iod bạc và natri clorua vào các đám mây với hy vọng tạo ra mưa nhân tạo.

Ấn Độ từng dùng công nghệ gieo mây ở một số bang, nhưng chưa bao giờ áp dụng để giảm ô nhiễm. Đây là một phần trong cam kết đắt đỏ của BJP - đảng giành quyền điều hành New Delhi từ đầu năm nay.

“Tôi muốn nói với người dân Delhi rằng chúng tôi đã lắp đặt súng phun sương chống khói bụi trên các tòa nhà cao tầng, sử dụng xe phun nước giảm bụi, giám sát công trình xây dựng”, Bộ trưởng Môi trường Manjinder Singh Sirsa tuyên bố.

Nhưng ông cũng nhấn mạnh: “Thiệt hại tích tụ 10 năm không thể khắc phục trong 7 tháng”.

Hệ thống phun sương chống khói bụi lắp đặt trên đường phố New Delhi. Ảnh: Reuters.

Ba đợt gieo mây cuối tháng trước đều thất bại vì “không đủ độ ẩm” trong không khí, theo ông Manindra Agarwal, Giám đốc Viện Công nghệ Ấn Độ (IIT) Kanpur - đơn vị phối hợp thực hiện.

Theo giới khoa học, gieo mây chỉ hiệu quả khi độ ẩm tự nhiên đủ cao. Trong các đợt thử nghiệm, độ ẩm chỉ khoảng 15% là quá thấp. Hai đợt thử nghiệm tiếp theo đã bị hoãn.

Lớp sương mù dày đặc bắt đầu bao trùm Delhi sau lễ hội ánh sáng Diwali khi pháo hoa được đốt tràn lan. Bất chấp cảnh báo từ chuyên gia rằng khả năng thành công thấp, chính quyền vẫn bật đèn xanh cho phương án gieo mây.

Một lá thư chung từ Cục Khí tượng Ấn Độ, Ủy ban Quản lý Chất lượng Không khí và Ủy ban Kiểm soát Ô nhiễm Trung ương khẳng định: “Điều kiện mây thích hợp cho gieo mây hiếm khi xuất hiện vào mùa đông lạnh và khô của Delhi. Ngay cả khi có mây, lớp khí khô bên dưới cũng có thể khiến mưa bốc hơi trước khi chạm đất”.

“Đây là lựa chọn tệ nhất để giảm ô nhiễm”, ông M. Rajeevan, cựu thư ký Bộ Khoa học Trái đất, nhận xét. Theo ông, kể cả khi thành công, giải pháp này cũng chỉ kéo dài hiệu quả vài ngày mà không xử lý tận gốc nguyên nhân.

Pháo đài Đỏ thành "Pháo đài đen"

Tình trạng ô nhiễm ở Delhi được thể hiện rõ trên những bức tường của Pháo đài Đỏ - công trình được xây từ thế kỷ 17 bằng sa thạch đỏ.

Một nghiên cứu gần đây cho thấy các lớp “mảng đen” đang hình thành trên tường thành cao 20 mét, do tích tụ carbon vô định hình và kim loại nặng trong không khí.

Nghiên cứu cảnh báo: “Trong bối cảnh chất lượng không khí Delhi xuống cấp nghiêm trọng, việc nghiên cứu các di tích quan trọng như Pháo đài Đỏ là cần thiết để đề xuất các chính sách bảo tồn hiệu quả”.

“Dĩ nhiên là tường thành đang chuyển màu. Với mức độ ô nhiễm này, sao mà không đen được? Chỉ cần đứng ngoài trời một ngày, rửa mặt là thấy ngay lớp bụi đen bám đầy”, Raman, 64 tuổi, nhân viên làm việc tại đây cho biết.

Ông nhớ lại lần đầu đến Delhi cách đây 30 năm: “Hồi đó pháo đài đỏ lắm, đỏ như màu táo. Bây giờ thì quả táo ấy đã thối”.

Nghiên cứu cho thấy "lớp vỏ đen" đang hình thành trên các bức tường đá sa thạch của Pháo đài Đỏ do ô nhiễm không khí. Ảnh: CNN.

Yêu cầu tuyên bố tình trạng Khẩn cấp Y tế Quốc gia

Đầu tháng này, một đơn kiến nghị được đệ trình lên Tòa án Tối cao Ấn Độ yêu cầu tuyên bố ô nhiễm không khí là “Tình trạng khẩn cấp y tế công cộng cấp quốc gia”, đồng thời đề nghị tòa giám sát một kế hoạch chống ô nhiễm mới.

Đơn kiện do chuyên gia sức khỏe Luke Coutinho, người đi đầu trong phong trào Fit India của Thủ tướng Modi, lập luận rằng chính phủ thất bại trong việc xử lý tận gốc nguồn ô nhiễm công nghiệp và chi tiêu quá ít để giảm khí thải giao thông.

“Các biện pháp tạm thời như súng phun sương, máy phun nước hay thử nghiệm mưa nhân tạo chỉ mang tính trấn an và không giải quyết được nguồn phát thải”, đơn nêu.

Trong khi đó, các báo cáo cho biết ô nhiễm đã cướp đi sinh mạng của hàng triệu người tại Ấn Độ trong ba năm qua. Báo cáo State of Global Air 2025 ước tính riêng năm 2023, Ấn Độ chiếm gần 30% số ca tử vong toàn cầu liên quan đến ô nhiễm không khí.

“Tuổi thọ của chúng ta giảm đi 5, 10 năm nhưng chính phủ không làm gì cả”, bác sĩ Prasad nói. Cô cho biết nhiều trẻ ba tuổi đến khám đều mắc “chứng ho không bao giờ khỏi”.

Đốt pháo được cho là 1 nguyên nhân gây ra tình trạng ô nhiễm không khí báo động tại Ấn Độ. Ảnh: Reuters.

Prasad cho rằng người dân cũng cần tự ý thức. “Hàng xóm tôi vừa sinh con mà vẫn đốt pháo ăn mừng. Tôi chỉ muốn nói với họ: vì con bạn, xin đừng đốt pháo nữa”, cô chia sẻ.

Khi mức ô nhiễm chuyển từ “rất xấu” sang “nghiêm trọng” vào ngày 18/11, chính quyền kích hoạt các biện pháp theo Kế hoạch Ứng phó theo cấp độ.

Trẻ từ lớp 5 trở xuống phải học “kết hợp” một phần online, một phần trực tiếp. Mọi công trình không thiết yếu bị đình chỉ, các phương tiện phát thải cao bị cấm lưu thông.

Người biểu tình cho biết họ đã gửi nhiều yêu cầu gặp thủ hiến Delhi nhưng đều bị từ chối. Việc chính quyền không đối thoại buộc họ phải xuống đường và họ không có ý định dừng lại.

“Chúng tôi xuống đường vì đó là trách nhiệm của chúng tôi. Hy vọng chính phủ sẽ lắng nghe”, bác sĩ Prasad nói tại một trong ít nhất ba cuộc biểu tình trong tháng.

Phương Linh