Sử dụng AI tuyên truyền, giảng dạy Lịch sử cần tỉnh táo, tránh thông tin sai lệch

Thời gian gần đây, sự xuất hiện của nhiều hình ảnh, clip về nhân vật và sự kiện lịch sử được tạo dựng bằng công nghệ AI đã tạo nên những luồng ý kiến trái chiều trong dư luận. Ở một khía cạnh, công nghệ mới góp phần khiến những bài học lịch sử vốn gắn với trang sách trở nên sinh động, dễ tiếp cận hơn. Tuy nhiên, không ít sản phẩm lại chứa hình ảnh sai lệch, méo mó, thậm chí gây phản cảm. Thực tế này đặt ra không ít thách thức cho công tác tuyên truyền lịch sử, cũng như cho hoạt động giảng dạy trong nhà trường.

Công nghệ làm thay đổi việc dạy và học Lịch sử

Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Nhà giáo ưu tú Nguyễn Thị Hằng - giáo viên Lịch sử của Trường Trung học phổ thông Vũ Quang (tỉnh Hà Tĩnh) cho biết: "Tôi luôn coi công nghệ là công cụ giúp “làm mềm” kiến thức lịch sử, biến bài học vốn khô khan thành trải nghiệm hấp dẫn. Trong giảng dạy, tôi sử dụng PowerPoint, Canva để thiết kế bài giảng sinh động, tích hợp hình ảnh, video và bản đồ trực quan.

Tôi hướng dẫn học sinh khai thác kho tư liệu số, phim tư liệu từ các bảo tàng, thư viện trực tuyến uy tín; đồng thời tăng tính tương tác qua Quizizz, Kahoot, hay các sản phẩm sáng tạo như video, poster lịch sử.

Gần đây, tôi thử nghiệm AI và thực tế ảo (VR), đưa học sinh tham quan ảo di tích, bảo tàng để "trải nghiệm" lịch sử thay vì chỉ học qua sách vở. Nhờ đó, giờ học không còn một chiều, mà trở thành không gian mở, khơi gợi sự chủ động và niềm hứng thú thực sự của học sinh với môn Lịch sử. Có thể thấy rằng, ứng dụng công nghệ khiến giờ học Lịch sử trở thành không gian mở, nơi học sinh được sáng tạo và khám phá".

Cô Nguyễn Thị Hằng - giáo viên Lịch sử của Trường Trung học phổ thông Vũ Quang (tỉnh Hà Tĩnh). Ảnh: NVCC.

Cùng bàn luận về chủ đề này, Tiến sĩ Nguyễn Văn Dũng - Trưởng khoa, Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 bày tỏ: "Khoa Lịch sử chúng tôi luôn nhận thức rõ vai trò của công nghệ số trong việc đổi mới phương pháp giảng dạy và nâng cao chất lượng đào tạo, đặc biệt trong bối cảnh chuyển đổi số của ngành giáo dục. Chúng tôi xem công nghệ là một công cụ đắc lực để làm cho môn Lịch sử trở nên sinh động, trực quan và hấp dẫn hơn, đồng thời trang bị cho sinh viên những kỹ năng cần thiết của công dân thời đại số".

Tiến sĩ Nguyễn Văn Dũng - Trưởng khoa, Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2. Ảnh: NVCC.

Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đang tích cực ứng dụng công nghệ số trong giảng dạy và nghiên cứu, mở ra nhiều phương thức học tập hiện đại cho sinh viên. Trước hết, hệ thống quản lý học tập (LMS) được triển khai hiệu quả, giúp chia sẻ tài liệu, giao bài tập, tổ chức thảo luận trực tuyến cũng như theo dõi tiến độ học tập của người học.

Song song với đó, sinh viên được khuyến khích khai thác các nguồn tài nguyên số phong phú như thư viện điện tử, cơ sở dữ liệu học thuật quốc tế, các bảo tàng ảo (Google Arts & Culture, tour 3D của các bảo tàng lịch sử lớn trên thế giới) hay những kho lưu trữ tư liệu lịch sử đã được số hóa.

Triển lãm số - dự án học tập của sinh viên Khoa Lịch sử, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2. Ảnh: NVCC.

Trong các giờ học, giảng viên còn linh hoạt kết hợp phần mềm trình chiếu đa phương tiện (PowerPoint, Prezi), ứng dụng kiểm tra - trò chơi tương tác (Kahoot!, Quizizz), cùng các công cụ xây dựng timeline và bản đồ lịch sử số hóa (TimelineJS, Tiki-Toki, ArcGIS, Google Earth) nhằm tái hiện sự kiện, nhân vật và không gian lịch sử một cách trực quan. Một số lớp học đã thử nghiệm mô phỏng 3D, công nghệ thực tế ảo (VR) để tái tạo di tích, công trình, mang lại trải nghiệm sinh động hơn về quá khứ.

Khoa Lịch sử cũng bước đầu nghiên cứu, thử nghiệm các công cụ AI nhằm hỗ trợ dạy - học và nghiên cứu. AI được sử dụng để tìm kiếm, tổng hợp thông tin, dịch thuật tài liệu, gợi ý chủ đề nghiên cứu hay hỗ trợ sinh viên trong việc xây dựng dàn ý, tóm tắt và phát triển ý tưởng cho các bài tiểu luận.

"Có thể thấy, việc ứng dụng công nghệ số tại Khoa Lịch sử không đơn thuần là trang bị công cụ, mà còn là sự đổi mới tư duy dạy và học, hướng tới việc khơi dậy tính chủ động, sáng tạo và năng lực tiếp cận thông tin đa chiều của sinh viên trong thời đại số" - thầy Dũng cho hay.

Sinh viên Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 thực hành thiết kế học liệu số. Ảnh: NVCC.

Tiềm ẩn nhiều rủi ro nếu lạm dụng AI

Công nghệ hữu dụng là vậy, nhưng các thầy cô cũng có sự lo ngại. Tiến sĩ Nguyễn Văn Dũng nhận định: "Tôi hoàn toàn đồng tình với những phản hồi của dư luận về các hình ảnh, clip phục dựng lịch sử bằng AI bị méo mó, sai lệch. Đây là một vấn đề rất đáng quan ngại và cần được nhìn nhận một cách nghiêm túc.

Chúng ta phải thừa nhận rằng AI có tiềm năng rất lớn trong việc trực quan hóa lịch sử, giúp người xem hình dung một cách sống động về các nhân vật, sự kiện, không gian trong quá khứ. Nó có thể khơi gợi sự hứng thú, đặc biệt là với giới trẻ.

Tuy nhiên, mặt trái của nó là khả năng tạo ra thông tin sai lệch, "méo mó" hoặc thậm chí là "hư cấu" một cách rất tinh vi. AI hoạt động dựa trên dữ liệu đầu vào và các thuật toán. Nếu dữ liệu đầu vào không đầy đủ, không chính xác, hoặc thuật toán không được lập trình để hiểu sâu sắc về bối cảnh lịch sử, văn hóa, thì sản phẩm đầu ra sẽ dễ dàng mắc lỗi nghiêm trọng".

Cụ thể hơn, thầy Dũng chỉ ra 3 nguyên nhân khiến các clip lịch sử AI dễ mắc lỗi. Thứ nhất là do thiếu dữ liệu gốc. Lịch sử, đặc biệt là lịch sử cổ đại hoặc trung đại, thường thiếu thốn các tư liệu hình ảnh, âm thanh gốc. AI khi "phục dựng" sẽ phải "tự điền" vào những chỗ trống này dựa trên suy luận hoặc dữ liệu tổng quát, dẫn đến việc tạo ra những chi tiết không có căn cứ hoặc sai lệch.

Thứ hai, là thiếu hiểu biết bối cảnh. AI chưa thể có được sự hiểu biết sâu sắc về bối cảnh văn hóa, xã hội, chính trị của một thời kỳ lịch sử như con người. Ví dụ, một chi tiết nhỏ về trang phục, kiểu tóc, kiến trúc, hay thậm chí biểu cảm khuôn mặt cũng có thể mang ý nghĩa lịch sử sâu sắc mà AI không thể nắm bắt được.

Thứ ba là ưu tiên tính "thị giác" hơn tính "chính xác". Nhiều người sử dụng AI để tạo ra sản phẩm phục dựng có thể ưu tiên sự ấn tượng về mặt thị giác, sự "viral" trên mạng xã hội hơn là sự chính xác khoa học.

Theo thầy Dũng, AI có thể để lại những hậu quả nghiêm trọng nếu như không kiểm soát tốt thông tin. Việc lan truyền các hình ảnh, clip phục dựng sai lệch sẽ dẫn đến việc bóp méo nhận thức lịch sử của công chúng, đặc biệt là những người không có nền tảng kiến thức vững chắc. Nó có thể gây ra sự nhầm lẫn giữa sự thật và hư cấu, làm xói mòn niềm tin vào các nguồn thông tin chính thống và các nhà nghiên cứu lịch sử. Trong những trường hợp nghiêm trọng, nó có thể bị lợi dụng để xuyên tạc lịch sử, phục vụ cho những mục đích xấu.

Nhà giáo ưu tú Nguyễn Thị Hằng chia sẻ: "AI là công cụ hữu ích trong phục dựng lịch sử, nhưng nó không thể thay thế sự chính xác khoa học. Nếu thiếu thẩm định, hình ảnh, clip do AI tạo ra rất dễ méo mó, sai lệch, gây ngộ nhận cho cộng đồng, đặc biệt là học sinh. Vậy nên việc dư luận có sự phản ứng tiêu cực là điều dễ hiểu. Những phản ứng này cho thấy công chúng ngày càng quan tâm hơn đến lịch sử và không thờ ơ với việc quá khứ bị xuyên tạc.

Đây cũng là lời cảnh tỉnh cho những người lạm dụng công nghệ một cách cẩu thả, thiếu kiến thức và thiếu sự tôn trọng cần thiết đối với lịch sử. Việc ứng dụng công nghệ cần đi cùng trách nhiệm: phải có cơ sở tư liệu, có sự tham gia của các nhà nghiên cứu, và phải nhấn mạnh đây chỉ là giả định. Chúng ta có thể tận dụng AI để làm lịch sử hấp dẫn hơn, nhưng tuyệt đối không được thương mại hóa hay làm mất đi sự nghiêm cẩn của quá khứ".

Cô Hằng hướng dẫn học sinh học Lịch sử qua trò chơi tương tác. Ảnh: NVCC.

Rèn tư duy phản biện khi dạy và học Lịch sử bằng công nghệ

Theo cô Hằng, Lịch sử là khoa học về quá khứ, nên sự chính xác luôn là nguyên tắc hàng đầu. Khi ứng dụng công nghệ vào dạy học, cô đặc biệt chú trọng việc kiểm chứng nguồn tư liệu, định hướng học sinh khai thác những kênh thông tin uy tín thay vì các nguồn thiếu kiểm chứng trên mạng xã hội.

Nữ giáo viên cho hay: "Công nghệ chỉ là công cụ hỗ trợ, không phải chân lý, vì vậy mọi hình ảnh hay dữ liệu từ AI đều cần được nhìn nhận bằng tư duy phản biện. Việc ứng dụng công nghệ phải có mục đích rõ ràng, giúp bài học hiệu quả hơn chứ không biến giờ học thành sân khấu trình diễn.

Quan trọng hơn, tôi coi việc rèn luyện cho học sinh kỹ năng số và khả năng đánh giá, phân tích thông tin là nhiệm vụ cốt lõi, để các em vừa nắm chắc kiến thức lịch sử, vừa hình thành tư duy phản biện và những giá trị nhân văn bền vững. Theo tôi, Lịch sử đòi hỏi sự chính xác tuyệt đối, vì vậy công nghệ chỉ nên là công cụ hỗ trợ. Điều quan trọng là rèn cho học sinh tư duy phản biện, biết kiểm chứng thông tin thay vì thụ động tiếp nhận”.

Thầy Dũng bày tỏ, với tư cách là Khoa Lịch sử của một trường sư phạm đào tạo giáo viên môn Lịch sử, Khoa luôn đề cao tính chân thực, khách quan và chính xác tuyệt đối của các sự kiện, nhân vật lịch sử.

"Chúng tôi luôn quan tâm tới việc nâng cao năng lực tư duy phản biện và khả năng thẩm định thông tin cho đội ngũ giảng viên và người học. Chúng tôi cần dạy sinh viên cách nhận diện, phân tích và đánh giá các nội dung lịch sử được tạo ra bằng AI, hiểu rõ giới hạn của công nghệ và luôn đối chiếu với các nguồn sử liệu đáng tin cậy. Các sản phẩm phục dựng bằng AI, nếu được sử dụng, cần phải có ghi chú rõ ràng về tính chất mô phỏng, minh họa và không phải là tư liệu lịch sử gốc, cũng như cần có sự kiểm duyệt của các chuyên gia lịch sử trước khi công bố rộng rãi".

Sinh viên Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 sử dụng website tương tác trong dạy học. Ảnh: NVCC.

Theo thầy Dũng, việc ứng dụng công nghệ trong giảng dạy Lịch sử mang lại nhiều cơ hội, nhưng cũng tiềm ẩn không ít thách thức. Trước hết, công nghệ giúp người học tiếp cận thông tin nhanh chóng, song nguy cơ thông tin sai lệch, thiếu kiểm chứng là điều không thể xem nhẹ. Vì vậy, giảng viên cần ưu tiên các nguồn tư liệu số hóa từ kho lưu trữ quốc gia, thư viện uy tín hay các công trình khoa học đã được thẩm định. Đồng thời, sinh viên phải được rèn luyện kỹ năng kiểm định thông tin, đối chiếu nhiều nguồn và nhận diện các nội dung xuyên tạc, bóp méo lịch sử.

Thầy Dũng nhấn mạnh, mục tiêu cuối cùng của việc giảng dạy Lịch sử là giúp người học hiểu sâu sắc về quá khứ, rút ra bài học và phát triển tư duy phản biện. Công nghệ chỉ là phương tiện để đạt được mục tiêu đó. Tránh lạm dụng công nghệ đến mức làm lu mờ nội dung cốt lõi và phương pháp luận lịch sử. Cần đảm bảo rằng việc sử dụng công nghệ thực sự nâng cao hiệu quả học tập, chứ không phải chỉ để "cho đẹp" hay "theo xu hướng".

Trong thời đại số, khả năng tư duy phản biện là vô cùng quan trọng. Giảng viên phải dạy sinh viên cách đặt câu hỏi, phân tích, đánh giá các nguồn thông tin số, đặc biệt là những nội dung được tạo ra bởi AI hoặc các công cụ tự động. Không chỉ tiếp nhận, sinh viên còn cần biết cách sản xuất thông tin một cách có trách nhiệm, dựa trên bằng chứng lịch sử xác thực.

Dù công nghệ có phát triển đến đâu, vai trò của giảng viên vẫn là không thể thay thế. Giảng viên là người dẫn dắt, định hướng, giải thích bối cảnh, phân tích sâu sắc các sự kiện và truyền cảm hứng cho người học. Công nghệ chỉ hỗ trợ giảng viên trong việc trình bày và tương tác.

Bên cạnh đó, giáo dục ý thức đạo đức trong sử dụng công cụ số cũng được đặt lên hàng đầu. Sinh viên phải tôn trọng bản quyền, tránh sao chép, đạo văn hay sử dụng công nghệ để xuyên tạc lịch sử. Đây cũng chính là nền tảng để công nghệ phục vụ hiệu quả hơn cho việc dạy và học Lịch sử trong thời đại số.

Trần Trang