Sóng vàng trên non cao

Vẻ đẹp nên thơ của xã Bản Máy trong mùa lúa chín.

Di sản giữa đại ngàn

Theo các nhà nghiên cứu dân gian, ruộng bậc thang ở Tuyên Quang có niên đại hơn 200 năm, gắn liền với hành trình mở núi, lập ruộng của tộc người Dao, La Chí, Nùng, Phù Lá… Ở độ cao từ vài trăm mét đến hơn 1.000 mét so với mực nước biển, cộng đồng các dân tộc đã biến triền núi hoang thành những thửa ruộng kỳ vĩ, biến đất dốc thành bậc thang no ấm. Không có sự trợ giúp của máy móc hiện đại, chỉ với đôi bàn tay khéo léo cùng công cụ thô sơ như dao, cuốc, xẻng và cày, họ đã tạo nên kỳ tích kiến trúc nông nghiệp vĩ đại với những thửa ruộng hàng trăm bậc xếp tầng lên nhau như nấc thang nối liền đất trời, tạc vào núi đồi dấu ấn bất diệt về ý chí sinh tồn để mưu cầu hạnh phúc.

Ruộng bậc thang ở Tuyên Quang chỉ cấy được duy nhất một vụ lúa mùa, bởi thiên nhiên quá đỗi khắc nghiệt. Mùa khô, đất nứt nẻ, suối cạn dòng, không thể giữ độ ẩm cho gieo cấy lúa. Chỉ khi những cơn mưa mùa hạ đổ xuống, đồng bào mới dẫn từng mạch nước qua mương, dồn vào thửa ruộng, khởi đầu một mùa gieo cấy quý giá. Mỗi hạt thóc vì thế là kết tinh của sự kiên trì, bền bỉ và khả năng thích ứng phi thường của đồng bào rẻo cao.

Bình minh Homestay nổi bật giữa sắc vàng rực rỡ của những thửa ruộng bậc thang vào mùa lúa chín, tạo nên bức tranh thiên nhiên tuyệt mỹ.

Hiện nay, tỉnh Tuyên Quang có trên 9.000 ha ruộng bậc thang, trong đó trên 1.300 ha đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Danh thắng Quốc gia, tập trung tại 7 xã phía Tây của tỉnh gồm: Thông Nguyên, Pờ Ly Ngài, Bản Máy, Hồ Thầu, Nậm Dịch, Thàng Tín và Tân Tiến. Không chỉ là kho thóc vàng nuôi sống bao thế hệ, ruộng bậc thang còn như “bảo tàng sống” lưu giữ kỹ thuật canh tác, văn hóa sản xuất đặc sắc. Mỗi mùa, ruộng bậc thang lại mang một vẻ đẹp riêng có. Mùa đổ nước (tháng 4, 5), mặt ruộng phẳng lặng như tấm gương khổng lồ, phản chiếu mây trời và núi non hùng vĩ. Khi “lúa thì con gái”, những triền đồi được khoác tấm áo xanh mướt, căng tràn sức sống. Mùa lúa chín (tháng 9, 10), sắc vàng rực rỡ trải khắp các sườn đồi, làm say lòng bất cứ ai.

Chị Bùi Thúy An, du khách đến từ Thành phố Hồ Chí Minh, không giấu được sự thích thú: “Nhìn những thửa ruộng bậc thang dát vàng trước mắt, mềm mại như dải lụa ôm lấy núi, đồi tôi chỉ biết thốt lên “đẹp quá”! Đi giữa những bậc thang vàng, hít hà hương lúa chín, tôi thấy mình như quên hết ồn ào phố thị, chỉ còn lại cảm giác trong lành, dễ chịu và rất đáng để quay lại”.

Mùa lúa chín vàng trên những thửa ruộng bậc thang Hồng Thái. Ảnh: Quốc Việt

Sinh kế bền vững

Xã Hồng Thái hiện sở hữu 82 ha ruộng bậc thang, trải dài quanh con đường liên xã và bao bọc khu trung tâm, tạo nên không gian văn hóa - nông nghiệp đặc trưng. Ruộng bậc thang tập trung nhiều nhất tại thôn Khau Tràng với 27 ha, đây cũng là nơi sinh sống của 95 hộ đồng bào Dao Tiền. Những thửa ruộng xếp tầng, nối tầng không chỉ nuôi sống bao thế hệ mà còn mang lại giá trị kinh tế ổn định khi năng suất đạt 54,5 tạ/ha, tương đương hơn 45 triệu đồng/ha.

Vào mùa đổ nước, người dân Tuyên Quang còn khéo léo biến những thửa ruộng bậc thang thành “ao cá trên mây”, vừa dưỡng lúa, vừa nuôi cá chép. Tại các xã: Nấm Dẩn, Pà Vầy Sủ, Xín Mần, Khuôn Lùng, Quảng Nguyên, người dân thực hiện cánh đồng mẫu “5 cùng” (cùng làm đất, cùng giống, cùng gieo cấy, cùng chăm sóc, cùng thu hoạch) gắn với nuôi cá chép ruộng quy mô lên đến hơn 100 ha. Trong suốt quá trình canh tác, người dân không sử dụng thuốc trừ sâu hay phân bón hóa học. Nhờ đó, môi trường được bảo vệ, đất giữ được độ phì nhiêu, còn đàn cá có môi trường lý tưởng để sinh trưởng với nguồn thức ăn hoàn toàn tự nhiên.

Mỗi độ thu sang, khi sắc vàng óng phủ kín triền ruộng cũng là lúc bà con rộn ràng bước vào vụ thu hoạch cá chép. Ông Sèn Văn Sình, xã Khuôn Lùng, cho biết: “Sau ba tháng nuôi, cá tuy chỉ đạt trọng lượng 0,3 - 0,5 kg mỗi con nhưng lại có ưu điểm thịt săn chắc, thơm ngọt, xương mềm. Chính đặc trưng ấy đã làm nên giá trị riêng có của cá chép ruộng bậc thang, rất được thị trường ưa chuộng. Mỗi vụ, gia đình tôi thu hơn một tạ cá, bán với giá 100.000 đồng/kg, mang lại nguồn thu đáng kể để cải thiện đời sống”.

Thực tế cho thấy, mô hình xen canh cá - lúa không chỉ giúp người dân nâng cao thu nhập mà còn tạo ra sản phẩm du lịch độc đáo. Chị Nguyễn Thị Lý, du khách đến từ thành phố Hải Phòng hào hứng kể: “Giữa mùa vàng ngát hương lúa chín, chúng tôi được lội bì bõm trong làn nước mát, rồi vỡ òa niềm vui khi đôi tay chạm vào những chú cá chép tròn lẳn, lấp lánh ánh bạc. Thú vị hơn, chúng tôi còn được chủ homestay hướng dẫn chế biến cá chép ruộng thành những món ăn độc đáo như cá nướng, cá nấu măng chua, cá hấp thảo quả… Đây thực sự là trải nghiệm khó quên đối với tôi”.
Trên những bậc thang vàng, đồng bào các dân tộc Nùng, Dao, La Chí… còn nâng niu, gìn giữ những giống lúa đặc sản làm nên thương hiệu riêng của vùng cao như: Gạo đỏ Bản Phùng, Nếp Quảng Nguyên, Già Dui Xín Mần. Trong đó, gạo tẻ Già Dui Xín Mần không chỉ là sản phẩm OCOP 3 sao mà còn được Cục Sở hữu trí tuệ chứng nhận chỉ dẫn địa lý. Đây không chỉ là sự công nhận về thương hiệu mà còn khẳng định chất lượng vượt trội của giống lúa đặc sản vùng cao với hương thơm tự nhiên, vị ngọt dẻo đặc trưng. Với năng suất ổn định từ 55 - 60 tạ/ha, giá bán trung bình từ 22.000 - 25.000 đồng/kg gạo thành phẩm, gạo tẻ Già Dui Xín Mần có giá trị kinh tế cao gấp gần 2 lần so với nhiều giống gạo tẻ nội địa khác, trở thành nguồn thu nhập bền vững cho bà con nơi đây.

Bậc thang vàng, tương lai xanh

Không chỉ tạo nên hạt thóc nuôi dưỡng con người, “mùa vàng” ở Tuyên Quang còn mở ra cánh cửa mới. Ở đó, nông nghiệp vừa là sinh kế, vừa được nâng tầm thành sản phẩm du lịch độc đáo, đưa du khách đến với một miền văn hóa sống động và giàu bản sắc. Theo đó, các cấp ủy, chính quyền địa phương đã đẩy mạnh phát triển du lịch theo hướng tạo dựng thương hiệu gắn liền với di sản ruộng bậc thang - biến kho tàng của cha ông thành nguồn lực kiến tạo tương lai.

Ruộng bậc thang không chỉ là phương thức canh tác độc đáo mà còn là chiếc nôi sản sinh nhiều tín ngưỡng nông nghiệp đặc sắc, tạo dấu ấn riêng cho mảnh đất biên cương cực Bắc như: Lễ cầu mùa của người Dao, cúng cơm mới của người Nùng, tết Khu Cù Tê, lễ xin giống, đóng cửa kho của người La Chí. Nhận thức sâu sắc những giá trị này, tỉnh Tuyên Quang đã tập trung phục dựng nhiều lễ hội tín ngưỡng nông nghiệp và tổ chức thường niên, vừa bảo tồn bản sắc văn hóa truyền thống, vừa tạo điểm nhấn hấp dẫn cho du lịch trải nghiệm vùng cao.

Riêng các xã có diện tích ruộng bậc thang thuộc vùng Danh thắng Quốc gia còn phát triển cụm du lịch sinh thái nông nghiệp, tạo sự gắn kết hài hòa giữa canh tác và trải nghiệm. Từ đây, những làng văn hóa du lịch cộng đồng như Nậm Hồng (xã Thông Nguyên), Quảng Hạ (xã Quảng Nguyên), Tân Phong (xã Hồ Thầu) hay Na Léng (xã Bản Máy) đã trở thành điểm đến yêu thích của du khách trên hành trình khám phá xứ Tuyên.

Mỗi độ tháng 9, 10, mùa vàng rực rỡ biến Thông Nguyên, Pờ Ly Ngài, Hồng Thái… thành điểm hẹn du lịch độc đáo. Nổi bật là Tuần văn hóa du lịch “Qua những miền di sản ruộng bậc thang” được tổ chức thường niên tại xã Thông Nguyên. Tại đây, du khách bay dù lượn tham quan, ngắm ruộng bậc thang; hòa mình trong không gian lễ hội truyền thống; tham gia bắt cá chép ruộng, chạm bạc, thêu thổ cẩm; thử sức với các môn thể thao dân gian như bắn nỏ, đánh yến, đan quẩy tấu… Mỗi hoạt động đều mở ra cho du khách những trải nghiệm độc đáo, góp phần khẳng định thương hiệu Tuyên Quang trên bản đồ du lịch quốc gia và quốc tế.

Du lịch không chỉ đưa ruộng bậc thang Tuyên Quang đến gần hơn với du khách mà còn mở ra hướng sinh kế mới cho người dân. Anh Triệu Tà Chòi, thôn Nậm Hồng, xã Thông Nguyên chia sẻ: “Gia đình tôi đã mạnh dạn nâng cấp Bình Minh Homestay, mở rộng khuôn viên và đầu tư 9 bungalow cùng 1 nhà cộng đồng để đón khách. Mỗi vụ lúa chín, chúng tôi đón 600 - 700 lượt khách, trong đó khoảng 30% là du khách quốc tế. Nhờ vậy, vào những tháng cao điểm, doanh thu có thể đạt từ 200 - 600 triệu đồng”.

“Với mục tiêu biến di sản thành tài sản, tỉnh Tuyên Quang tiếp tục triển khai chiến lược phát triển du lịch gắn với bảo tồn di sản ruộng bậc thang; định vị thương hiệu gạo ruộng bậc thang với nhãn mác, bao bì và truy xuất nguồn gốc, tạo thành quà tặng du lịch đặc trưng kết hợp xây dựng sản phẩm OCOP. Đồng thời, thúc đẩy liên kết các tỉnh Tây Bắc hình thành “Con đường mùa vàng”, mang đến trải nghiệm du lịch độc đáo, quảng bá văn hóa đặc sắc và tạo sinh kế bền vững cho người dân địa phương”, Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Tuyên Quang, Nguyễn Thị Hoài chia sẻ.

Phát triển du lịch ruộng bậc thang không chỉ giúp nâng cao nhận thức trong việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa mà còn mở ra cơ hội việc làm, tăng sinh kế, tạo động lực để đồng bào vươn lên thoát nghèo. Quan trọng hơn, đây cũng là cách để người dân làm chủ cuộc sống từ chính những công trình kiến trúc nông nghiệp vĩ đại mà cha ông để lại, biến di sản thành nguồn lực kiến tạo tương lai.

Thu phương