Sông - hồ và người

Trong khuôn khổ bài viết này, tôi xin đề cập đến hồ trên sông Đà, mà tiêu biểu là các hồ Thủy điện Hòa Bình, Sơn La và Lai Châu cùng với phần còn lại rõ nét hơn cả của dòng Đà giang thơ mộng.

1. Sông Đà hay còn gọi Đà giang bắt nguồn từ Vân Nam, Trung Quốc chảy vào đất Việt. Sông vật vã như chiếc chão khổng lồ mà tạo hóa quẳng vội xuống trần gian và nằm sõng soài trên vùng núi rừng Tây Bắc với độ dốc cao. Từ độ dốc và sự ngoằn ngoèo ấy mới thành ra con sông Đà "trăm bảy mươi thác, trăm ba mươi ghềnh". Và từ đây, ở đây ra đời tùy bút nổi tiếng "Người lái đò sông Đà" của nhà văn Nguyễn Tuân cùng nhiều áng văn, thơ, nhạc của giới văn nghệ sĩ đang đi cùng năm tháng.

Hạ lưu đập Thủy điện Hòa Bình. Ảnh: Thành Vân.

Tính từ tỉnh biên giới Lai Châu, nơi con sông Đà chảy vào đất Việt thì sông Đà còn nguyên sông nay chỉ được tính từ đập thủy điện Hòa Bình tới Việt Trì - thành phố Ngã Ba Sông. Chỉ đoạn sông hạ lưu này còn đầy đủ đôi bờ bồi, lở. Chỉ đoạn sông này mới còn bờ bãi ven sông và những bãi cát dài nổi trôi giữa dòng khi mùa nước cạn. Những bãi ngô bát ngát, đón sương, reo gió bên sông. Những làng mạc trù phú, thấp thoáng trong màu xanh cây lá mà soi bóng xuống dòng nước trong xanh, thơ mộng.

Nói về sông - hồ: phần chiều dài ngút ngát của Đà giang lại đã nằm trong các hồ thủy điện Hòa Bình, Sơn La và Lai Châu. Chính tại nơi đây đang hòa quyện sông - hồ. Hồ đấy mà sông đấy. Ba hồ lớn với trữ lượng nhiều tỷ mét khối nước đang ngày đêm nhả thủy phát điện phục vụ công cuộc phấn đấu dựng xây "Dân giàu, nước mạnh", trong đó chứa đựng sự hy sinh vô bờ của nhân dân các dân tộc Tây Bắc đã phải chuyển khỏi vùng ngập để tạo ra hồ nước làm điện. Không có hồ chứa nước thì không có các công trình thủy điện đáng kể.

Nói về hồ - sông: Hòa trong lòng hồ là dòng sông đang chảy. Chảy từ nơi cao xuống nơi thấp. Chảy từ nơi thấp xuống nơi thấp hơn. Nói rõ hơn là dòng chảy ấy đang ngày đêm cần mẫn từ hồ Thủy điện Lai Châu xuống hồ Thủy điện Sơn La rồi tiếp xuống hồ Thủy điện Hòa Bình. Từ hồ Thủy điện Hòa Bình, dòng nước bạc mới trở lại sông Đà theo đúng nghĩa của nó, xuống ngã ba sông rồi từ đây chảy về hòa cùng biển lớn.

Từ những đặc điểm chung đó, ta có thể hình dung môi trường sống tại các vùng hồ và phần sông còn lại. Trước hết, đó là môi trường thiên nhiên trong lành, thoáng đãng, xanh trời, xanh nước, xanh cây và nguồn thủy sinh phong phú.

Từ sông Hồng, sông Đà và các hồ thấp hơn, nguồn thủy sinh ngược dòng để rồi quần tụ nơi hạ lưu đập thủy điện. Bản tính của thủy sinh hay là sự hiếu động của loài mà chúng thường tìm tới nơi nước động, nhất là khi sinh sản càng cần dòng nước chảy, hay tìm kiếm nguồn oxy mà phóng lên đớp trời cũng lại càng như vậy.

2. Con người được mệnh danh là chủ của muôn loài, nhưng bao giờ cũng dựa vào muôn loài mà sống. Từ bao đời nay, người sống ven sông, người dân vạn chài nhờ dòng sông, nhờ tôm cá… mà đời nối đời lênh đênh theo dòng hay quần tụ ở một khúc sông nào đó. Vạn chài, nơi là xóm, nơi là làng và có nơi đã trở thành tổ dân phố trên mặt nước, tất cả vẫn chủ yếu nhờ vào dòng sông. Lưới, vó, câu, cụp… từ xa xưa đã là phương tiện kiếm sống của con người trên nước. Con người sinh sôi cùng nguồn thủy sản. Thủy sản vừa là nguồn sống trước mắt vừa là nguồn dự trữ cho đời sống con người ở những làng chài.

Lòng hồ sông Đà. Ảnh: Biên Thùy

Trên hồ cũng vậy. Dòng nước vẫn chảy trong hồ nước mênh mông. Nhiều tỷ mét khối nước mở rộng, trải dài khắp ba tỉnh Phú Thọ, Sơn La, Lai Châu. Sau sự hy sinh của người dân chuyển khỏi quê hương, bản quán… nhường chỗ cho hồ thủy điện, tính đã hàng chục năm… diện mạo vùng hồ đang thay da đổi thịt. Trước hết là rừng xanh lại. Từng cụm dân cư ven hồ hình thành. Trước cảnh hồ nước mênh mông có núi xanh soi bóng, gọi mời khách du lịch thưởng ngoạn vùng hồ với không chỉ một mà có tới ba "vịnh Hạ Long trên núi". Riêng hồ thủy điện Hòa Bình đã nằm trong quy hoạch Khu du lịch cấp Quốc gia đang gọi mời các doanh nghiệp đầu tư xây dựng và khai thác.

Trồng và bảo vệ rừng, nuôi và đánh bắt thủy sản, các dịch vụ du lịch trên hồ và ven hồ… đang là thế mạnh nơi đây. Trong các nội dung đang phát triển nêu trên thì nuôi và đánh bắt thủy sản đang chiếm tỷ trọng đáng kể và dành cho số đông dân cư vùng hồ. Về chiến lược chăm nuôi thủy sản thì đã có các dự án, các nguồn đầu tư và tiến hành tương đối bài bản. Hàng ngàn lồng cá các loại đã được nuôi trên hồ để hàng năm cấp ra thị trường hàng ngàn tấn cá, tôm mang lại doanh thu đáng kể.

Tuy nhiên, có thể ví như người kinh doanh thì đi đôi với giá trị mới, giá trị gia tăng từ suất đầu tư thì những nguồn sẵn có, sẽ có do tự nhiên mang lại phải hết sức được chú trọng. Đó là nguồn thủy sinh tự nhiên trên hồ. Với những hồ nước khổng lồ đang có, nguồn thủy sản sẽ là vô tận nếu con người biết chăm lo, bảo vệ chúng.

Về điểm này, hiện thực đang diễn ra thế nào? Đây cũng là điều người viết muốn chốt lại trong bài viết này. Đó là, hiện nay, từ hạ lưu sông Đà tính từ TP. Hòa Bình xuống Việt Trì hay trên các hồ thủy điện mênh mông với nguồn nước sạch quý giá, đang còn tồn tại những việc làm, cách kiếm sống mang tính hủy hoại nguồn sinh thủy tự nhiên. Đâu đó vẫn xuất hiện những con người dùng phương tiện kích điện bắt cá. Họ kích điện dù bắt được cá hay không thì cũng đã có không biết bao nhiêu cá nhỏ, trứng cá bị tiêu hủy.

Kích điện bắt cá ở chỗ nào cũng mang tính hủy diệt môi trường, nhưng kích điện bắt cá khu vực hạ lưu ngay dưới chân thủy điện thì mức tác hại đã lên đỉnh điểm. Vì nguồn thủy sinh ngược dòng và tụ lại nơi chân đập thủy điện. Đối với hồ, những vùng mặt nước rộng mênh mông. Nguồn thủy sinh sẽ tập trung nơi cửa suối, eo, vịnh. Người dùng kích điện để bắt cá cũng chủ yếu tập trung nơi này nên tác hại cũng không kém gì nơi chân các đập thủy điện.

3. Đã có nhiều thời gian tản bộ ven sông ngay dưới chân đập cũng như thẫn thờ nơi các làng bản ven hồ, tôi tìm hiểu thì thấy, người đang làm cái việc kích điện bắt cá lại là những người, những gia đình đang sống nhờ dòng sông, sống nhờ nguồn thủy sản trên sông, trên hồ. Thật là vô lý khi người sống nhờ sông lại hủy diệt nguồn sống trên sông, hồ của chính mình!

Lại nữa, việc quy hoạch đào đắp, san lấp ven hồ lấy mặt bằng cũng phải tính toán hết sức kỹ lưỡng. Chúng ta đầu tư tiền của công sức bảo vệ rừng, trồng rừng phòng hộ hồ thủy điện và môi sinh vùng hồ sao cho hài hòa với việc san lấp tạo mặt bằng cho các công trình du lịch vùng hồ. Khi nước hồ hạ độ cao, chúng ta thấy ngay ngấn nước đeo vòng quanh núi. Nước trong hay đục, chúng ta biết liền. Nhưng, đáy hồ giảm độ sâu bao nhiêu, thế nào, chỉ các nhà khoa học đo đếm cụ thể mới biết…

Luật bảo vệ môi trường và các văn bản quy phạm pháp luật đã có. Việc triển khai tuyên truyền và cụ thể hóa thành các quy định, hương ước của địa phương là cần thiết. Đi đôi với tuyên truyền là biện pháp kiểm tra xử lý nghiêm theo pháp luật. Rất mong các cấp, các ngành và toàn dân, nhất là dân ven sông, ven hồ hiểu và tự giác chấp hành, tự giác bảo vệ môi trường sông - hồ cho cuộc sống không chỉ hôm nay mà cho cả mai sau dưới trời xanh mây trắng!

Lê Va