Ra mắt bản dịch mới tác phẩm thơ chữ Hán, chữ Nôm của Nguyễn Du và Hồ Xuân Hương

Hai bản dịch "Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du, tập 2" và "Thơ chữ Hán, chữ Nôm Hồ Xuân Hương".

Được biết, thơ chữ Hán Nguyễn Du gồm có: "Thanh Hiên thi tập" (gồm 78 bài thơ, viết chủ yếu trong giai đoạn ông đang sống ẩn dật ở quê vợ Thái Bình và quê nhà Nghi Xuân, năm 1786 đến 1802), "Nam trung tạp ngâm" (gồm 40 bài thơ, sáng tác từ năm 1805 đến 1813, khi ông làm quan ở Huế và Quảng Bình), "Bắc hành tạp lục" (gồm 132 bài thơ, được viết trong chuyến đi sứ sang Trung Quốc vào khoảng năm 1813 đến 1814). Sau khi hoàn thành cảm dịch 118 bài thơ chữ Hán trong Thanh hiên thi tập và Nam trung tạp ngâm qua tập sách với tựa đề "Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du, tập 1" (NXB Hội Nhà văn, 2024), được đông đảo bạn đọc đón nhận, năm nay dịch giả Hồ Văn Chi lại tiếp tục ra mắt "Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du, tập 2" và "Thơ chữ Hán, chữ Nôm Hồ Xuân Hương" (cùng NXB Hội Nhà văn 2025).

Học giả Mai Quốc Liên từng khẳng định: "Thơ chữ Hán Nguyễn Du là những áng văn chương nghệ thuật trác tuyệt, ẩn chứa một tiềm năng vô tận về ý nghĩa. Nó mới lạ và độc đáo trong một nghìn năm thơ chữ Hán của ông cha ta đã đành, mà cũng độc đáo so với thơ chữ Hán của Trung Quốc nữa". Theo dịch giả Hồ Văn Chi chia sẻ, từ trước nay đã có rất nhiều bậc trí giả cao minh về Hán học và Văn chương đã sưu tầm, dịch nghĩa, dịch thơ của Nguyễn Du ra tiếng Việt, nhưng với sự ngưỡng mộ Đại thi hào Nguyễn Du và niềm đam mê thể thơ Đường luật, nên trong những năm qua ông đã không ngừng nghiên cứu và dịch thơ cụ Nguyễn từng chữ, từng câu, từng bài.

Tập "Bắc hành tạp lục" chủ yếu được Nguyễn Du viết khi đi sứ bên Trung Quốc. Dù bị ràng buộc trước vấn đề nhạy cảm trong "đối ngoại", nhưng Nguyễn Du vẫn khéo léo thể hiện nhân sinh quan của mình cũng như của người dân Việt thông qua 132 bài thơ chữ Hán. PGS.TS Đỗ Ngọc Thứ nhìn nhận: "Việc dịch 132 bài thơ chữ Hán Nguyễn Du của Hồ Văn Chi đã giúp độc giả hiểu sâu sắc hơn về suy nghĩ, tình cảm của Nguyễn Du và cũng là tình cảm, khát vọng của người dân Việt trong một xã hội phong kiến đầy nhiễu nhương thời đó. Đọc xong những bản dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du, tôi trộm nghĩ, ở thể thơ Đường Luật này, với hiểu biết thuộc tầm thi sĩ vốn xuất thân từ quê hương của Bà chúa thơ Nôm Hồ Xuân Hương, cùng với một sự tìm tòi không mệt mỏi, một tâm hồn nhạy cảm trước sự kỳ diệu của thơ Đường Luật, tác phẩm "Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du" của Hồ Văn Chi đã rất thành công với cách tiếp cận, cách thể hiện độc đáo, khác biệt; không trùng lặp câu từ với người đi trước. Để thấy rằng, dịch chữ Hán bình thường đã khó, dịch thơ chữ Hán còn khó khăn hơn bội phần. Làm thế nào để duy trì được sự tinh tế của ngôn từ, những hình tượng ẩn dụ phức tạp mà không làm sai lệch với văn bản gốc? Hồ Văn Chi đã thành công trong việc nắm bắt điều này mặc dù không tránh khỏi những hạn chế do khoảng cách ngôn ngữ và thời đại".

Nhà nghiên cứu Châu Thạch nêu nhận xét: "Thơ chữ Hán thì súc tích, dịch ra nghĩa đã khó, dịch diễn qua thơ tiếng Việt lại càng khó hơn. Tuy nhiên với những vần thơ của Hồ Văn Chi, tác giả đã diễn dịch giản dị, vần điệu không kém phần súc tích và mặn mà, trung thực ý nghĩa. Ví dụ "Nhất phiến hương tâm thiềm ảnh hạ" (Một mảnh hồn quê dưới ánh trăng) thì tác giả đã dịch "Nhìn trăng lại nhớ quê da diết" làm tăng lên sự nhớ quê tha thiết, hay câu thơ "Kinh niên biệt lệ nhạn thanh sơ" (Dòng lệ biệt ly bao năm xa quê khơi lại khi vừa nghe tiếng nhạn rớt bên trời), Hồ Văn Chi hình dung ra "Nghe nhạn càng trào lệ chứa chan" trọn đầy ý nghĩa của câu thơ chữ Hán. Bài thơ Nguyễn Du làm trên 200 năm trước, nhưng bây giờ đọc bản dịch của Hồ Văn Chi, chắc chắn có nhiều người Việt trên khắp địa cầu này chạnh lòng rơi lệ...".

Về Tập "Thơ chữ Hán, chữ Nôm Hồ Xuân Hương", dịch giả Hồ Văn Chi cho biết: "Quá trình sưu tầm và biên dịch thơ Hồ Xuân Hương, tôi đã tra cứu, tham khảo qua trang "Thi viện" trên Internet và cuốn "Nữ sĩ Hồ Xuân Hương Danh nhân Văn hóa" của Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật Nghệ An do NXB Nghệ An ấn hành năm 2022. Với sự ngưỡng mộ "Bà chúa thơ Nôm", là hậu duệ của Bà, tôi cố gắng sưu tầm, biên dịch tập thơ này để góp một chút nhỏ mọn vào việc bảo tồn Văn hóa dân tộc và để những ai quan tâm sẽ biết thêm về mảng thơ chữ Hán, chữ Nôm của Bà".

Trong văn học cổ điển của ta, bên cạnh ngôi sao sáng nhất là Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương là ngôi sao đặc biệt nhất. Bà để lại cho đời nhiều tác phẩm có giá trị: Tập thơ Nôm Hồ Xuân Hương, Lưu Hương ký (24 bài thơ chữ Hán, 28 bài thơ chữ Nôm), Đồ Sơn Bát Vịnh... Cho đến nay, chưa có thể xác định chuẩn xác số lượng văn bản thơ Hồ Xuân Hương, chưa thể loại trừ phần thơ chữ Hán cũng như phần loại rành mạch phần thơ chữ Nôm đâu là chính văn, đâu là phụ lục. Đặt trong tương quan chung, cả thơ chữ Hán và chữ Nôm của Hồ Xuân Hương vẫn được tiếp nhận, nghiên cứu sâu rộng và được dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới.

Do đó, sự ra đời các bản dịch "Cảm dịch thơ chữ Hán Nguyễn Du, tập 2" và "Thơ chữ Hán, chữ Nôm Hồ Xuân Hương" do nhà nghiên cứu Hồ Văn Chi cảm dịch là rất đáng trân trọng ghi nhận, bởi các công trình này thêm lần nữa góp phần tiếp nối, bảo tồn, phát huy nền thơ ca nhân văn, giàu bản sắc của truyền thống dân tộc.

Trần Trung Sáng