Quýt Nam Sơn - Cây thoát nghèo ở vùng cao Tân Lạc

Tân Lạc là một huyện miền núi, nằm ở phía Tây Nam của tỉnh Hòa Bình, nơi có những đầu mối giao thông chủ yếu, trong đó có quốc lộ 6 nối các tỉnh vùng Tây Bắc với Thủ đô Hà Nội.

Trước đây, xã Vân Sơn (xã Nam Sơn cũ) thuộc huyện Tân Lạc, tỉnh Hòa Bình là một trong những xã nghèo, đặc biệt khó khăn của tỉnh với 98% dân số là người dân tộc Mường, đời sống của người dân còn gặp nhiều khó khăn do kinh tế chủ yếu dựa vào sản xuất nông nghiệp. Từ năm 2009, được sự hướng dẫn của cán bộ xã, toàn xã Vân Sơn đã áp dụng mô hình trồng quýt và đạt hiệu quả rõ rệt. Nhiều hộ dân trồng quýt đã có thu nhập ổn định từ 30 - 100 triệu đồng/năm.

Quýt Nam Sơn thường được người dân địa phương gọi là “quýt cổ”, vì chẳng ai biết cây quýt có trên đất Vân Sơn từ bao giờ, chỉ biết cây quýt đã ở đất Vân Sơn từ trước năm 1950. Quýt cổ Nam Sơn hợp với điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu địa phương nên sinh trưởng rất tốt, nhưng số lượng ít, năng suất chưa cao, lại chưa được biết đến rộng rãi. Dần dần, từ những gốc quýt giống cổ được chọn lọc, nhân từ cây trội hoặc lai tạo thêm giống mới, vừa cho quả ngọt vừa có hiệu quả kinh tế cao.

Với lợi thế của sản phẩm khi chín có màu vàng cam, tép quả vàng, mọng nước, ăn ngon, mùi vị đặc trưng, kỳ thu hoạch vào dịp giáp tết Nguyên Đán nên quýt Nam Sơn có giá bán cao, mang lại hiệu quả kinh tế cho người trồng quýt, góp phần nâng cao hiệu quả kinh tế - xã hội của địa phương.

Theo PGS.TS Nguyễn Quốc Hùng, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Rau quả (Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam), quýt Vân Sơn luôn sai hoa, nhiều quả, chất lượng cao vì được trồng trên các vàn đồi cao trung bình so với mặt nước biển gần 1.000m, thời tiết quanh năm mát mẻ, chênh lệch nhiệt độ ngày đêm lớn, cùng với nguồn phân chuồng dồi dào, cho phép nông dân chăm bón nhiều giúp cây trồng sinh trưởng, phát triển cân đối. Đây là những điều kiện rất thuận lợi để cây quýt phân hóa mầm hoa, tăng khả năng đậu quả, tăng tích lũy dinh dưỡng vào cây và quả, tạo nên hương vị thơm ngon khác biệt.

Thực hiện Nghị quyết của xã Vân Sơn tập trung phát triển cây có múi, đặc biệt là cây quýt Nam Sơn, nhiều hộ gia đình nơi đây mở rộng diện tích, thực hiện áp dụng công nghệ vào gieo trồng. Phong trào cải tạo vườn tạp, chuyển đổi các cây rau màu giá trị kinh tế thấp sang trồng quýt đã từng bước lan rộng ra khắp.

Anh Bùi Văn Tuấn xóm Xôm, xã Vân Sơn (Tân Lạc) chia sẻ, gia đình trồng quýt Nam Sơn từ năm 2013, đến nay tổng diện tích trồng quýt Nam Sơn của gia đình đạt hơn 2ha, cây quýt hợp thổ nhưỡng, khí hậu nên phát triển nhanh, nhưng cũng khó tính nếu không biết cách chăm bón. Quýt Nam Sơn có nhiều chủng loại như quýt đường, quýt chua, quýt bánh xe...

Ông Bùi Văn Kiều ở xóm Xôm (xã Vân Sơn) trồng 1.800 gốc quýt canh, năm nay ước thu hoạch được gần 17 tấn quả, trị giá 460 triệu đồng, trừ hết chi phí đầu tư còn dư khoảng 350 triệu đồng. Có được nguồn lợi trên, ông Kiều phải mất hơn 10 năm mở rộng dần diện tích trồng quýt. Khi đã làm chủ được kỹ thuật thâm canh cây quýt và thấy sản phẩm làm ra dễ bán, hiệu quả sản xuất cao và ổn định nên ông Kiều nâng dần diện tích trồng quýt lên 1.000 gốc.

Quýt Nam Sơn bên cạnh chất lượng ăn rất thơm ngon, còn cho thu hoạch khá sớm, quả chín rộ vào cuối tháng 11, đầu tháng 12 (dương lịch) nên bán được giá, có thời điểm bán sỉ tại vườn cũng được 45.000 - 50.000 đồng/kg.

Năm 2023, tổng diện tích quýt trồng trên địa bàn xã khoảng gần 200ha. Trong đó có hơn 100ha đang ở thời kỳ khai thác kinh doanh, năng suất trung bình đạt 30 tấn quả/ha, cho sản lượng 3.000 - 3.500 tấn trái quýt các loại, giá trị sản lượng đạt 100 tỷ đồng (năm 2023). Nhờ trồng quýt, nhiều hộ dân trong xã đã thoát nghèo bền vững, hiện đang từng bước làm giàu.

Tính đến hết năm 2024, có 70% số hộ dân trong xã trồng quýt, tổng diện tích đạt gần 200ha, trong đó có 180ha cho khai thác kinh doanh, toàn bộ các diện tích quýt đều sản xuất theo hướng VietGAP, đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm. Các xóm trồng nhiều quýt nhất xã là xóm Xôm, xóm Bương Bái, xóm Chiến, xóm Dồ, xóm Tớn.

Những năm trước, giá quýt cổ Nam Sơn chỉ từ 20.000 - 30.000 đồng/kg. Nhưng đầu mùa năm 2024, hầu hết các nhà vườn đều bán với giá từ 30.000 - 40.000 đồng/kg, tùy mẫu mã sản phẩm. Quýt cổ hái đến đâu tư thương thu mua đến đấy, không phải mang ra chợ phiên để tiêu thụ hoặc bày bán dọc đường.

Nhằm nâng cao giá trị và năng lực cạnh tranh cho quýt Nam Sơn, chính quyền địa phương đã hỗ trợ người dân xây dựng thương hiệu, mở rộng thị trường tiêu thụ. Nhờ đó, quýt Nam Sơn đã được cấp chứng nhận chỉ dẫn địa lý, khẳng định vị thế trên thị trường. Quýt Nam Sơn không chỉ được tiêu thụ rộng rãi trong nước mà còn xuất khẩu sang nhiều nước. Năm 2018, UBND huyện Tân Lạc đã đón nhận bằng bảo hộ nhãn hiệu tập thể “Quýt Nam Sơn - xã Tân Lạc”.

Lễ công bố đón nhận văn bằng bảo hộ nhãn hiệu tập thể “quýt Nam Sơn - Tân Lạc”.

Theo ông Hà Văn Hà, Phó Chủ tịch UBND xã Vân Sơn cho biết trên báo Hòa Bình, quýt cổ Nam Sơn là cây trồng chủ lực, giúp bà con giảm nghèo và nâng cao chất lượng cuộc sống. Thu nhập bình quân hiện nay ước đạt 32 triệu đồng/người/năm, tỷ lệ hộ nghèo giảm xuống còn 13,7%.

“Trong thời gian tới, chúng tôi sẽ khuyến khích người dân mở rộng diện tích cây có múi theo quy hoạch, ứng dụng khoa học kỹ thuật để nâng cao chất lượng sản phẩm, đồng thời thành lập hợp tác xã để tăng cường công tác quảng bá và tiêu thụ sản phẩm, đảm bảo giá thành ổn định, phát triển thương hiệu quýt cổ Nam Sơn, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế xã hội địa phương”, ông Hà Văn Hà chia sẻ.

Thành công của mô hình trồng quýt tại Nam Sơn là bài học kinh nghiệm quý báu cho nhiều địa phương trong cả nước trong việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng, phát triển kinh tế nông nghiệp, nông thôn.

Hiện quýt Nam Sơn đã được trồng phổ biến tại 17/17 xóm trên địa bàn xã Vân Sơn, nhiều nhà vườn tạo mối liên kết với các doanh nghiệp thu mua sản phẩm, đảm bảo giá thành ổn định, không bị tư thương ép giá.

Thời gian qua, tại huyện Tân Lạc, nhiều chính sách hỗ trợ xây dựng và phát triển các sản phẩm chủ lực, tiềm năng, thế mạnh của địa phương được triển khai hiệu quả. Từ đó đưa nông sản địa phương trở thành hàng hóa có giá trị, góp phần nâng cao thu nhập và đời sống của người dân.

Năm 2019, huyện Tân Lạc triển khai dự án liên kết tiêu thụ quýt Nam Sơn theo chuỗi giá trị. Dự án được triển khai trên địa bàn xã Vân Sơn, với tổng diện tích 30 ha. Sản phẩm theo chuỗi là các loại quýt dẹt bánh xe, quýt ngọt, quýt chua ngọt, quýt cổ. Các đơn vị liên kết tiêu thụ sản phẩm được hỗ trợ bao bì, kinh phí để đưa sản phẩm đi giới thiệu tại các lễ hội. Hộ tham gia dự án được hỗ trợ tập huấn, hướng dẫn áp dụng quy phạm thực hành sản xuất VietGAP, quy định về an toàn vệ sinh thực phẩm; hỗ trợ tem truy xuất nguồn gốc, xúc tiến thương mại, quảng bá tiêu thụ sản phẩm.

Việc phát triển sản xuất quýt Nam Sơn theo chuỗi giá trị, góp phần tạo thị trường tiêu thụ ổn định, nâng cao thu nhập cho người dân, cung cấp sản phẩm an toàn, đảm bảo chất lượng cho người tiêu dùng. Tiêu biểu trong các chuỗi liên kết là Tổ hợp tác Quýt Nam Sơn có trụ sở tại Xóm Bương Bái, xã Nam Sơn, huyện Tân Lạc, tỉnh Hòa Bình. Tổ hợp tác đã được tổ chức chứng nhận và kiểm nghiệm FAO cấp giấy chứng nhận phù hợp quy trình thực hành sản xuất nông nghiệp tốt cho lĩnh vực trồng trọt theo TCVN 11892-1:2017 với sản phẩm: Quýt. Với chứng nhận đã được cấp, Tổ hợp tác Quýt Nam Sơn đã đủ điều kiện, yêu cầu về chất lượng sản phẩm để cung cấp cho các thị trường như: các siêu thị khu vực lân cận, các thành phố lớn trong nước và các thị trường có yêu cầu cao khác.

Một số doanh nghiệp cũng đã tìm về Nam Sơn thực hiện khảo sát, đánh giá chất lượng giống quýt bản địa để ký hợp đồng tiêu thụ sản phẩm cho bà con, trong số đó có Công ty TNHH Sản xuất và Giống cây trồng cam kết sẽ khảo sát để bao tiêu sản phẩm cho bà con nơi đây.

Ông Hà Văn Chủng (xã Vân Sơn), một hộ trồng quýt cho biết: Để quýt bán được giá tốt, bên cạnh việc mọi người đều làm theo VietGAP, còn được tỉnh và huyện đầu tư, hỗ trợ giới thiệu sản phẩm tại các hội chợ thương mại trong nước và liên tục tuyên truyền đặc sản quýt Vân Sơn trên truyền thông. Với 1.500 gốc quýt, năm nay ông Chủng thu được 14 tấn quả, doanh thu 350 triệu đồng, lợi nhuận gần 300 triệu đồng.

Theo UBND huyện Tân Lạc, giai đoạn 2022-2024, trên địa bàn huyện có 24 hợp tác xã được thành lập mới. Đến nay, toàn huyện có 69 hợp tác xã và 59 tổ hợp tác đang hoạt động. Trong đó, 35 hợp tác xã hoạt động trong lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp; 8 hợp tác xã phi nông nghiệp; 59 tổ hợp tác hoạt động trong lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp.

Nhiều hợp tác xã đã hình thành được các chuỗi giá trị sản xuất gắn với tiêu thụ sản phẩm, có sự gắn kết giữa người dân và doanh nghiệp. Tiêu biểu như: Chuỗi liên kết sản xuất và tiêu thụ bưởi đỏ, cá lồng, rau an toàn, quýt Nam Sơn.

Để đẩy mạnh công tác tuyên truyền, hoạt động xúc tiến thương mại, quảng bá kết nối giao thương trong và ngoài nước, huyện đã phối hợp với các đơn vị có liên quan hỗ trợ các chủ thể chủ động tham gia các Hội chợ, Hội nghị xúc tiến thương mại do tỉnh Hòa Bình, các tỉnh thành khác tổ chức.

Thời gian tới, huyện Tân Lạc sẽ tiếp tục phối hợp với các địa phương và đơn vị liên quan đẩy mạnh tuyên truyền, quảng bá hình ảnh quýt Vân Sơn trên các phương tiện truyền thông và trên các trang mạng Facebook, Zalo, TikTok, đưa sản phẩm quýt Vân Sơn lên các sàn thương mại điện tử.

Đồng thời, huyện cũng sẽ tăng cường tập huấn, chuyển giao tiến bộ kỹ thuật thâm canh quýt cho nhà nông, hỗ trợ cấp mã số vùng trồng, xây dựng các mô hình liên kết sản xuất gắn với doanh nghiệp hoặc thương lái bao tiêu sản phẩm.

Khánh Vy