Quyết sách mở đường cho nền tư pháp chuyên nghiệp - Bài 1

Bài 1: “Sửa đường” - Hiện thực hóa mục tiêu tư pháp hướng về cơ sở

Cuối tháng 6/2025, Luật số 81/2025/QH15 về sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức Tòa án nhân dân và Nghị quyết số 81/2025/UBTVQH15 (Nghị quyết 81) về thành lập, quy định phạm vi thẩm quyền theo lãnh thổ của Tòa án nhân dân cấp tỉnh, Tòa án nhân dân khu vực, được ban hành đã đặt nền móng trong việc định hình lại cơ cấu và hoạt động của hệ thống Tòa án nhân dân.

Theo đó, từ ngày 1/7/2025, Tòa án nhân dân cấp tỉnh được khôi phục lại thẩm quyền xét xử giám đốc thẩm và tái thẩm, sau hơn 10 năm bị “thu lại” thẩm quyền này.

Hết thời gian thử thách vẫn bị tổng hợp án

Thành viên Ủy ban thẩm phán Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội phát biểu tại phiên tòa giám đốc thẩm chiều 30/9/2025 - phiên tòa giám đốc thẩm đầu tiên của Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội sau Nghị quyết 81.

Ngày 30/9/2025, tại Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội diễn ra một phiên tòa đặc biệt - phiên tòa giám đốc thẩm đầu tiên kể từ khi sắp xếp lại tổ chức hoạt động của Tòa án. Ủy ban thẩm phán Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội đã đưa ra xét xử giám đốc thẩm vụ án hình sự đối với bị cáo Lò Văn Quý (sinh năm 2005, trú tại xã Phiêng Pằn, tỉnh Sơn La) về tội “Trộm cắp tài sản”.

Theo Bản án hình sự sơ thẩm số 75/2025/HSST ngày 2/4/2025 của Tòa án nhân dân huyện Sóc Sơn cũ, thành phố Hà Nội (nay là Tòa án nhân dân khu vực 7 - Hà Nội), rạng sáng ngày 30/1/2025, anh Nguyễn Văn H (sinh năm 1987, ở tỉnh Hải Dương cũ, nay là Hải Phòng) đi xe ô tô chở cá đi giao hàng tại huyện Thanh Ba, tỉnh Phú Thọ cũ. Quý là nhân viên của anh H, ngồi cùng xe ô tô. Quá trình đi cùng anh H, Quý quan sát thấy có 1 cọc tiền mệnh giá 100.000 đồng của anh H để trong cốp giữa ghế lái và ghế phụ. Quý đã lấy trộm toàn bộ số tiền trên (tổng số hơn 23 triệu đồng). Tòa án nhân dân huyện Sóc Sơn cũ đã xét xử sơ thẩm và tuyên phạt bị cáo Quý 16 tháng tù về tội “Trộm cắp tài sản”.

Trước đó, ngày 22/2/2023, Tòa án nhân dân huyện Mai Sơn cũ (tỉnh Sơn La) xử phạt bị cáo Lò Văn Quý 10 tháng tù nhưng cho hưởng án treo, thời gian thử thách 20 tháng về tội “Trộm cắp tài sản”.

Cho rằng “bị cáo Lò Văn Quý phạm tội mới trong thời gian thử thách của án treo”, Tòa án nhân dân huyện Sóc Sơn đã tổng hợp 2 hình phạt trên và tuyên Quý phải chấp hành hình phạt chung của hai bản án là 26 tháng tù. Sau khi xét xử sơ thẩm, bị cáo, bị hại không kháng cáo, Viện kiểm sát không kháng nghị theo thủ tục phúc thẩm nên bản án hình sự sơ thẩm nêu trên đã có hiệu lực pháp luật.

Tuy nhiên, tại bản án của Tòa án nhân dân huyện Mai Sơn cũ tuyên phạt Quý 10 tháng tù nhưng cho hưởng án treo, thời gian thử thách là 20 tháng tính từ ngày tuyên án sơ thẩm (22/2/2023) về tội “Trộm cắp tài sản”. Đến ngày 22/10/2024, bị cáo đã chấp hành xong thời gian thử thách của án treo theo bản án này. Ngày 30/1/2025, Quý mới tiếp tục thực hiện hành vi phạm tội “Trộm cắp tài sản” nên bị cáo không phạm tội trong thời gian thử thách. Do đó, việc Tòa án nhân dân huyện Sóc Sơn (cũ) quyết định tổng hợp hình phạt của 2 bản án là vi phạm nghiêm trọng trong việc áp dụng pháp luật. Mặt khác, lần phạm tội đầu tiên của Quý là thuộc trường hợp “Người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi, bị kết án về tội phạm ít nghiêm trọng”, nên việc Tòa án nhân dân huyện Sóc Sơn (cũ) xác định Lò Văn Quý thuộc trường hợp “tái phạm” là không đúng.

Trên cơ sở đó, Chánh án Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội đã kháng nghị một phần bản án này và đề nghị Ủy ban thẩm phán Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội xét xử theo thủ tục giám đốc thẩm. Sau khi xem xét vụ án, Ủy ban thẩm phán Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội đã quyết định xử phạt bị cáo Lò Văn Quý 16 tháng tù về tội “Trộm cắp tài sản” và miễn án phí hình sự sơ thẩm cho bị cáo Quý.

Sau ly hôn, phát hiện con chung không phải là con đẻ

Cuối năm 2022, anh T và chị L đã được Tòa án nhân dân quận Bắc Từ Liêm cũ (nay là Tòa án nhân dân khu vực 4 – Hà Nội) giải quyết cho ly hôn tại Quyết định công nhận thuận tình ly hôn và sự thỏa thuận của các đương sự số 491/2022/QĐST-HNGĐ ngày 9/12/2022 (Quyết định 491). Theo đó, anh chị có 3 người con chung (2 gái, 1 trai có tên là Q). Tòa giao cháu gái lớn cho anh T nuôi, chị L nuôi 2 cháu còn lại.

Sau khi ly hôn, thấy nghi ngờ cháu Q không phải con mình, anh T đi xét nghiệm và phát hiện ra anh với cháu Q không có quan hệ huyết thống cha – con. Ngày 12/12/2024, anh T có đơn đề nghị xem xét theo thủ tục tái thẩm đối với Quyết định công nhận thuận tình ly hôn và sự thỏa thuận của các đương sự số 491 của Tòa án nhân dân quận Bắc Từ Liêm cũ.

Kết luận của Viện giám định pháp y Quân đội cho thấy anh T và cháu Q “không có quan hệ huyết thống cha - con”. Đây là tình tiết mới mà Tòa án cấp sơ thẩm và đương sự không thể biết được trong quá trình giải quyết việc hôn nhân và gia đình. Tình tiết mới này làm thay đổi cơ bản nội dung của Quyết định công nhận thuận tình ly hôn và sự thỏa thuận của các đương sự… Vì vậy, Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội đã quyết định kháng nghị theo thủ tục tái thẩm một phần Quyết định 491. Đồng thời, đề nghị Ủy ban thẩm phán Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội xét xử theo thủ tục tái thẩm, theo hướng: Hủy một phần Quyết định 491 về phần con chung đối với cháu Q; Giao hồ sơ vụ án cho Tòa án nhân dân khu vực 4 - Hà Nội giải quyết lại theo đúng quy định của pháp luật.

Trong thời gian tới, Ủy ban thẩm phán Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội sẽ đưa ra xét xử theo trình tự tái thẩm vụ án này, giải quyết lại vụ việc theo đúng quy định của pháp luật và đảm bảo quyền lợi đầy đủ cho các bên liên quan.

Hợp nhất thẩm quyền tạo sự liền mạch

Hai vụ án giám đốc thẩm và tái thẩm nêu trên là một trong những điểm mới của thẩm quyền Tòa án nhân dân tỉnh được quy định tại Luật số 81/2025/QH15 và cụ thể hóa bằng mô hình 3 cấp Tòa án trong Nghị quyết 81.

Thực hiện Nghị quyết 81, hệ thống Tòa án nhân dân được tổ chức lại theo mô hình 3 cấp: Tòa án nhân dân Tối cao, Tòa án nhân dân cấp tỉnh và Tòa án nhân dân khu vực (không còn Tòa án nhân dân cấp cao và Tòa án nhân dân cấp huyện). Sự thay đổi này là hợp lý hóa bộ máy tư pháp, đảm bảo tính hệ thống và chuyên nghiệp hơn. Trong đó, việc tái cơ cấu hệ thống tòa án, chuyển đổi từ 4 cấp thành 3 cấp để tinh gọn bộ máy, phù hợp với định hướng cải cách tư pháp. Thẩm quyền của Tòa án nhân dân cấp cao và Tòa án nhân dân cấp tỉnh cũ nay được hợp nhất lại, và chuyển giao cho Tòa án nhân dân cấp tỉnh và Tòa án nhân dân khu vực, tạo nên sự liền mạch, tập trung hơn trong xét xử. Việc sắp xếp, không còn Tòa án nhân dân cấp cao đã giúp cấp cơ sở là Tòa án nhân dân cấp tỉnh, cấp khu vực phát huy tính năng động, bám sát thực tiễn xét xử các vụ việc trên địa bàn. Từ đó, kịp thời phát hiện các lỗ hổng, sai sót trong hoạt động xét xử ở cấp cơ sở để khắc phục, sửa sai, đảm bảo quyền lợi cho người dân.

Theo Chánh án Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội Nguyễn Xuân Kỳ, việc giao thẩm quyền giám đốc thẩm, tái thẩm cho Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội sẽ giúp phân cấp hợp lý, giảm tải cho Tòa án nhân dân Tối cao, đồng thời nâng cao vị thế, vai trò và trách nhiệm của Tòa án Thủ đô trong việc bảo vệ công lý, quyền con người và quyền công dân. Bên cạnh đó, khi có thẩm quyền giám đốc thẩm, tái thẩm, Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội có thể kịp thời khắc phục sai sót trong xét xử của Tòa án khu vực, không phải chờ kiến nghị lên cấp trên như trước đây, qua đó đảm bảo tính nhanh chóng, hiệu quả và thống nhất đường lối xét xử trong toàn hệ thống Tòa án hai cấp của thành phố.

Chánh án TAND thành phố Hà Nội Nguyễn Xuân Kỳ (người đứng) làm chủ tọa trong phiên tòa giám đốc thẩm đầu tiên của TAND thành phố Hà Nội sau Nghị quyết 81.

Tiêu biểu là vụ án xét xử giám đốc thẩm nêu trên đã được Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội phát hiện kịp thời trong quá trình kiểm tra công tác xét xử tại cơ sở. Điều này khó có thể được phát huy nếu như thẩm quyền giám đốc thẩm thuộc Tòa án nhân dân cấp cao như trước đây. Sau khi xét xử giám đốc thẩm vụ án này, ngành Tòa án Thủ đô cũng đã chủ động rút kinh nghiệm chung, góp phần nâng cao chất lượng xét xử.

“Đặc biệt, Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội đã từng đảm nhiệm và hoàn thành tốt thẩm quyền giám đốc thẩm, tái thẩm trước ngày 1/1/2014. Chúng tôi hy vọng rằng, kinh nghiệm thực tiễn tích lũy trong giai đoạn đó là cơ sở quan trọng để chúng tôi tiếp tục thực hiện hiệu quả nhiệm vụ này trong giai đoạn tới, phù hợp với định hướng đổi mới tổ chức và hoạt động của hệ thống Tòa án nhân dân”, Chánh án Nguyễn Xuân Kỳ nhấn mạnh.

Ngoài việc được trao lại thẩm quyền giám đốc thẩm, tái thẩm, ngành Tòa án Thủ đô còn được gửi gắm thêm trọng trách mới của Tòa án khu vực khi được giao thêm nhiệm vụ giải quyết các thủ tục phá sản và quyền sở hữu trí tuệ cho toàn bộ các tỉnh, thành khu vực phía Bắc. (Còn tiếp)

Bài 2: “Mở đường” - Định hình lại bản đồ tư pháp Việt Nam

Bài, ảnh: Kim Anh (TTXVN)