Qua xứ trầm hương: Di sản văn hóa từ miền duyên hải Khánh Hòa

Tháp Trầm hương tọa lạc tại Quảng trường 2/4, thành phố Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa. (Ảnh MỸ HÀ)

Tới đây, trực tiếp cảm nhận sản vật được coi là tài nguyên quý của quốc gia, tìm hiểu về cội nguồn văn hóa trầm hương cũng như hành trình đưa trầm hương trở thành một ngành kinh tế đầy tiềm năng của Việt Nam, càng thêm yêu và trân trọng những con người đã bền bỉ khơi dậy thứ hương thơm của đất trời.

Bài 1: Di sản văn hóa từ miền duyên hải

Sách Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn viết: “Kỳ nam hương xuất tự đầu núi các xã thuộc hai phủ Bình Khang và Diên Khánh (nay là Khánh Hòa) xứ Quảng Nam là thứ tốt nhất; xuất tự Phú Yên và Quy Nhơn là hạng thứ hai”. Như vậy, từ lâu đời, không chỉ quan niệm dân gian mà ngay trong các thư tịch cổ, trầm hương hay kỳ nam (tức loại trầm hương có phẩm chất cao nhất) của Khánh Hòa đã ghi dấu ấn không thể phủ nhận.

Điểm dừng chân đầu tiên của nhiều mỗi khi đến thành phố biển xinh đẹp vẫn luôn là Quảng trường 2/4, nơi có biểu tượng của thành phố nói riêng, tỉnh Khánh Hòa nói chung vươn lên đầy kiêu hãnh: Tháp Trầm hương. Ngọn tháp gợi mở trong mỗi người mong muốn tìm tòi về thứ hương nhuốm màu huyền tích mà người dân Khánh Hòa vẫn luôn tự hào gìn giữ.

Ngược dòng lịch sử

Tìm hiểu về trầm hương không thể bỏ qua Bảo tàng Trầm hương nằm ở phường Phước Đồng, thành phố Nha Trang. Bảo tàng được ông Nguyễn Văn Tưởng, Chủ tịch Công ty Trầm Hương Khánh Hòa xây dựng từ năm 2017 nhằm giới thiệu với nguyên thủ các quốc gia tham dự Hội nghị cấp cao APEC 2017 lần thứ nhất tại Nha Trang (SOM1) về các đặc trưng của Khánh Hòa, trong đó có trầm hương.

Địa chỉ văn hóa này lưu giữ hơn 5.000 tư liệu và hiện vật, chia thành nhiều chủ đề như: Nghiên cứu của thế giới về trầm hương; bản đồ phân bố trầm hương; trầm hương trong đời sống tín ngưỡng, văn hóa; những khối trầm hương tự nhiên có tuổi từ hàng trăm cho đến hàng nghìn năm... và đáng chú ý là lịch sử của trầm hương Việt Nam.

Theo các nghiên cứu khoa học, trầm hương được hình thành khi cây dó bầu bị thương tổn (có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau như thiên tai, dông gió làm gãy đổ; côn trùng, động vật xâm hại; trong chiến tranh…). Khi có vết thương, nhựa trong cây vận chuyển đến bao bọc, lâu dần tích tụ dầu sẽ trở thành loại gỗ quý gọi là trầm hương.

Mỗi tác nhân khác nhau cộng với những điều kiện tự nhiên chung quanh sẽ cho ra loại trầm hương có đặc tính khác nhau, trong đó đáng chú ý nhất là nếu cây bị sét đánh sẽ tạo ra kỳ nam.

Theo các tư liệu tại Bảo tàng Trầm hương, cây dó bầu được đặt tên khoa học bởi nhà thực vật học người Pháp Jean Baptiste Louis Pierre (1833-1905) từng sinh sống và làm việc nhiều năm tại Việt Nam.

Dựa trên những mẫu cây thu được tại miền trung Việt Nam, ông đặt tên cho chúng là Aquilaria Crassna Pierre. Sau này, một nhà thực vật học Pháp khác là Paul Henri Lecomte (1856-1934), khi công bố các nghiên cứu về thực vật Đông Dương, đã xếp chi Aquilaria vào họ Trầm (Thymelaeaceae).

Cây trầm hương Việt Nam (dó bầu) có danh pháp khoa học chính thức là Aquilaria Crassna Pierre ex Lecomte, chủ yếu phân bố tự nhiên theo dãy Trường Sơn từ thượng nguồn sông Cả đến miền đông nam bộ; trong đó, các địa phương nổi tiếng về khai thác, sản xuất, chế tác và buôn bán trầm hương là Khánh Hòa, Quảng Nam, Bình Định, Phú Yên, Đắk Lắk, Hà Tĩnh...

Như vậy, trầm hương không phải là sản vật riêng của Khánh Hòa, nhưng tại sao Khánh Hòa mới được tôn xưng là “xứ sở trầm hương”? Ngược dòng lịch sử xa hơn về quá khứ, tìm về cội nguồn trầm hương không thể không nhắc đến vương quốc cổ Chăm-pa và đồng bào dân tộc Chăm - những cư dân lâu đời của dải đất ven biển Nam Trung Bộ Việt Nam.

Người Chăm nổi tiếng với hệ thống kiến trúc đền tháp mà một trong những công trình lớn còn tồn tại cho đến ngày nay chính là Tháp Bà Ponagar tại thành phố Nha Trang, thờ Thiên Y Thánh Mẫu - người mẹ xứ sở. Nhà khảo cổ Ngô Văn Doanh, nguyên Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu đông nam á, trong cuốn sách Tháp Bà Thiên Y A Na - hành trình của một nữ thần, đã trích đoạn văn tế của người Chăm còn lưu lại trên các bia: “Sinh ra đất đai sinh ra con người/Sinh ra gỗ trầm hương là thần Po Inu Nagar/Sinh ra vạn vật trên đời/Dựng lên làng xóm ruộng vườn là thần Po Inu Nagar/Ngày xưa, thần Inu Nagar sinh ra đất, gỗ trầm, lúa gạo...”.

Những kết quả khảo cứu đó đã chứng minh trầm hương gắn bó rất lâu đời với Khánh Hòa và được đồng nhất với những hình tượng thiêng liêng, tôn kính nhất. Tìm hiểu trên khía cạnh địa lý để tiếp tục lý giải câu hỏi vì sao trầm hương Khánh Hòa lại có phẩm chất tốt nhất, quan sát vị trí của tỉnh trên bản đồ đất nước cũng như trải nghiệm thực tế, có thể thấy, Khánh Hòa nằm ở giữa vùng duyên hải nam trung bộ.

Tại đây hội tụ những yếu tố được coi là quà tặng của thiên nhiên: Thổ nhưỡng là kết quả của quá trình vận động địa chất từ hàng trăm triệu năm trước, khi những ngọn núi lửa tại tây nguyên phun trào ra Biển Đông, tạo thành một vòng cung hướng biển với đất feralit trên nền đá granit và đá bazan, giàu khoáng chất, màu mỡ, phì nhiêu, là nền tảng cho một hệ động-thực vật vô cùng đa dạng.

Quan trọng hơn, Khánh Hòa sở hữu lợi thế riêng biệt bởi vùng biển là điểm giao hòa của hai dòng hải lưu nóng và lạnh, tạo nên khí hậu ôn hòa đặc trưng, nắng ấm, mưa nhiều, là điều kiện tuyệt vời cho động-thực vật phát triển trù phú và có chất lượng cao. Chính sự kết hợp trời ban đã biến Khánh Hòa trở thành “thánh địa” của cây dó bầu, từ đó phát triển văn hóa trầm hương qua nhiều thế kỷ.

Văn hóa trầm hương

Trầm hương thường được đốt lên vào những thời khắc quan trọng, linh thiêng như phút giao thừa, lúc một đứa trẻ được sinh ra, lễ cúng bái cảm tạ tổ tiên và các bậc tiền liệt, ngày vinh quy bái tổ, khi kết tóc xe tơ… và nhất là trong những nghi lễ văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng của người Việt cũng như rất nhiều nước trên thế giới.

Theo Tiến sĩ Nguyễn Duy Thái, Viện Văn hóa và phát triển, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, tác giả sách chuyên khảo Văn hóa trầm hương Việt Nam, văn hóa trầm hương là tổng thể các tri thức, tập quán, truyền thống, phương thức ứng xử liên quan đến trầm hương được tích lũy trong quá trình lịch sử, tạo nên các giá trị văn hóa có sức lan tỏa lâu bền trong cộng đồng. Trầm hương xuất hiện trong tất cả các cơ sở như Phật giáo, Ấn Độ giáo, Hồi giáo, Thiên chúa giáo, Đạo giáo… và trên bàn thờ của mỗi gia đình người Việt.

Cũng bởi là thứ linh hương như vậy, nên tìm kiếm trầm từng là nghề mang lại nguồn lợi cao. Trải qua các triều đại phong kiến, người xưa từng bị thúc bách, cưỡng chế đi tìm trầm để nộp thuế, dâng cống, làm quà biếu, hoặc cũng có khi vì muốn đổi đời, giàu có. Họ bất chấp hiểm nguy nơi rừng thẳm núi sâu, “ngậm ngải tìm trầm”.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Tư trong cuốn Non nước Khánh Hòa có nhắc đến câu ca dao: “Cây quế thiên thai mọc nơi khe đá/Trầm hương Vạn Giã hương tỏa sơn lâm”. Thời chúa Nguyễn cai quản Đàng Trong đã lập những đội “am sơn” đi tìm trầm hương, kỳ nam từ tháng 2 đến tháng 6 âm lịch hằng năm. Thợ sơn tràng tìm trầm gọi là đi điệu (địu); cả gia đình, gia tộc có nghề tìm trầm gọi là hộ Thái hương hay tộc Thái hương. Trầm hương ở Khánh Hòa không chỉ là sản vật quý từ sâu, mà còn là hồn cốt thấm đẫm trong đời sống văn hóa của người dân nơi đây.

Ngày nay, đến thăm Vạn Giã, Vạn Ninh, trò chuyện với những bậc cao niên, tôi vẫn gặp rất nhiều nghệ nhân cặm cụi “xoi trầm”, đẽo, cạo từng thớ gỗ như vuốt ve một báu vật sống. Văn hóa trầm hương Khánh Hòa là kho báu quý giá luôn được gìn giữ tại vùng đất này và hành trình khai mở tiềm năng vẫn đang chờ đợi phía trước. (Còn nữa)

Ngày 3/6/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ban hành Quyết định số 1651/QĐ-BVHTTDL công nhận “Tri thức khai thác và chế biến Trầm hương Khánh Hòa” thuộc loại hình Tri thức dân gian đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Di sản này được xác định có tại thành phố Nha Trang, thành phố Cam Ranh, thị xã Ninh Hòa, huyện Vạn Ninh, huyện Diên Khánh, huyện Khánh Sơn, huyện Khánh Vĩnh và huyện Cam Lâm thuộc tỉnh Khánh Hòa.

ĐINH VŨ PHƯƠNG