Phim chiến tranh – lịch sử: Khi cơn mưa ngang qua

Mưa đỏ thành công giữa lúc thị trường điện ảnh ghi nhận tỷ lệ dự án phim thua lỗ hàng năm lớn.

Tính đến ngày 11-9-2025, phim Mưa đỏ đã cán mốc doanh thu 600 tỉ đồng chỉ sau chưa đầy một tháng ra rạp, trở thành phim Việt Nam đầu tiên đạt được thành tích này. Bộ phim được chuyển thể từ tiểu thuyết cùng tên của tác giả Chu Lai do Đặng Thái Huyền làm đạo diễn.

Mưa đỏ thành công giữa lúc thị trường điện ảnh ghi nhận tỷ lệ dự án phim thua lỗ hàng năm lớn. Càng đáng chú ý hơn khi Mưa đỏ có đề tài kén khán giả, nhất là khán giả trẻ - đối tượng khách hàng chủ yếu của các rạp chiếu phim.

Còn nhớ phim Địa đạo của đạo diễn Bùi Thạc Chuyên ra mắt cách đây không lâu cũng tạo hiệu ứng tích cực, giúp khán giả xóa dần định kiến đối với dòng phim chiến tranh - lịch sử. Dù Địa đạo không đạt thành tích cao như Mưa đỏ, nhưng việc hai phim ra mắt trong một năm, cùng lấy bối cảnh lịch sử Việt Nam hiện đại, cùng ghi điểm trong lòng công chúng, là một hiện tượng hiếm thấy và có lẽ là khó lặp lại.

Đồng thời, sự kiện này cũng góp phần cổ vũ các nhà làm phim mạnh dạng hơn trong việc lựa chọn thể loại, trong thời điểm phim Việt Nam quanh đi quẩn lại cũng chỉ phim hài, tình cảm gia đình và phim kinh dị.

Chuyện xưa vẫn chưa nói hết

Dòng phim chiến tranh vẫn có sức hút đặc biệt bất chấp bối cảnh, chuyện phim có thể quá quen thuộc. Có những chuyện nghe mãi không chán là vậy.

Riêng mảng phim tài liệu lịch sử, dù bị giới hạn trong đặc tính thể loại, nhưng không phải vì thế mà các nhà làm phim không tìm ra góc nhìn, câu chuyện mới để khai thác. Những thước phim tài liệu phục chế màu về chiến tranh Thế giới thứ hai lần lượt được ra mắt công chúng. Nhìn bao quát cuộc chiến xong, các nhà làm phim lại tập trung phân tích vào từng trận đánh lớn nhỏ, những thay đổi về công nghệ, những ảnh hưởng đến tình hình thế giới cho đến tận ngày nay…

Riêng ở mảng hư cấu, các nhà làm phim thường làm nổi bật chủ nghĩa anh hùng, tinh thần yêu nước, khai thác thân phận cá nhân bé nhỏ giữa toàn thể tiến trình lịch sử đồ sộ.

Trong các tác phẩm chiến tranh nổi tiếng thế giới, có thể kể đến Cầu sông Kwai (The bridge on the river Kwai) của đạo diễn David Lean, giải Oscar phim hay nhất năm 1957, lấy bối cảnh chiến tranh Thế giới thứ hai.

Có thể nói, hai cuộc thế chiến trong nửa đầu thế kỷ 20 đã trở thành nguồn cảm hứng lớn cho sáng tạo nghệ thuật. Dù cuộc chiến đã đi qua 80 năm (Đệ nhị thế chiến) và trăm năm (Đệ nhất thế chiến), nhưng cảm giác như mới hôm qua, ấy là nhờ cứ cách vài năm lại có thêm một phim lấy bối cảnh Chiến tranh thế giới ra mắt công chúng.

Năm 1998, Giải cứu binh nhì Ryan (Saving Private Ryan) với Tom Hank đóng vai chính, đã mang về cho Steven Spielberg tượng vàng Oscar đạo diễn xuất sắc nhất.

Năm 2017, ta có phim Cuộc di tản Dunkirk (Dunkirk) của đạo diễn Christopher Nolan, dựa trên sự kiện có thật, kể chuyện quân của phe Đồng minh bị quân Đức vây hãm, phải rút về bờ biển Dunkirk (Pháp) để chờ di tản, một chiến dịch di tản có thể nói là lớn nhất trong lịch sử quân sự. Bộ phim cũng là một trong những chú ngựa ô trên đường đua Oscar năm đó, nhưng may mắn đã không đứng về phía Nolan.

Năm 2019, bộ phim bối cảnh Chiến tranh thế giới thứ nhất, 1917 của Sam Mendes giành hai giải thưởng phim chính kịch hay nhất và đạo diễn xuất sắc nhất tại lễ trao giải Quả cầu vàng lần thứ 77.

Tại mùa Oscar năm 2023, phim Phía Tây không có gì lạ (All Quiet on the Western Front) nhận các giải thưởng quay phim xuất sắc nhất, phim quốc tế hay nhất, thiết kế mỹ thuật xuất sắc nhất và nhạc phim hay nhất.

Phim được chuyển thể từ tiểu thuyết cùng tên của nhà văn Đức Erich Maria Remarque. Điều đáng nói ở đây, năm 1930 ngay sau khi tiểu thuyết ra đời, đã có phiên bản điện ảnh, giúp Lewis Milestone đoạt một giải đạo diễn xuất sắc nhất. Phía Tây không có gì lạ của Milestone được Viện phim Mỹ xếp vào 100 phim hay nhất lịch sử.

Đây chỉ là vài ví dụ trong số rất nhiều phim chiến tranh - lịch sử đóng góp lớn vào bộ môn nghệ thuật thứ bảy, có giá trị lâu bền và cùng với thời gian càng chứng tỏ sự bất hủ của mình. Không chỉ được giới phê bình đón nhận nồng nhiệt, các phim này cũng đã thành công về mặt thương mại. Giải cứu binh nhì Ryan là phim có doanh thu phòng vé cao nhất trong năm phim ra mắt. Phim Cuộc di tản Dunkirk đạt doanh thu 530 triệu đô trên toàn cầu, đây là phim có doanh thu chỉ thua Oppenheimer trong số các tác phẩm của đạo diễn Nolan.

Những ví dụ trên cho thấy, phim chiến tranh không kén khán giả, chỉ là các nhà làm phim lựa chọn khai thác thế nào, đầu tư ra sao, để chạm đúng thị hiếu, vừa thỏa mãn các giá trị nghệ thuật.

Hướng nào cho phim chiến tranh

Trở lại với Mưa đỏ. Hiện tại, bộ phim vẫn giữ ngôi quán quân về doanh thu phòng vé Việt Nam. Hiệu ứng truyền thông lẫn truyền miệng đều rất thuận lợi. Có thể nói Mưa đỏ như một cơn sóng ập vào nền điện ảnh vốn bằng lặng. Nhưng khi đỉnh sóng đã qua, giờ là dư ba tranh luận xung quanh các chi tiết trong phim.

Đây là hiện tượng thường thấy đối với các tác phẩm hư cấu thuộc dòng chiến tranh - lịch sử. Ở đó, ranh giới giữa sáng tạo nghệ thuật với sự thật lịch sử luôn là chủ đề được đem ra bàn luận. Trên thế giới, không hiếm những bộ phim lịch sử thành công, nhưng có luồng dư luận đánh giá phim làm sai lệch sự thật lịch sử.

Mỗi khi những tranh cãi như vậy xảy ra, mỗi bên đều đứng trên phương diện của mình, và có những lý lẽ riêng để tranh biện. Sau rốt, những tranh cãi kiểu này sẽ không đi đến hồi kết.

Điều này dễ làm các nhà sản xuất e ngại với dòng phim chiến tranh - lịch sử, vì những rủi ro nhất định. Để tái dựng lại các đại cảnh chiến tranh cần đòi hỏi đầu tư lớn, chưa kể phải đảm bảo tính chính xác về mặt bối cảnh lịch sử. Trong thời buổi khán giả ngày càng đòi hỏi các bộ phim chiếu rạp phải có chất lượng cao, việc “nhặt sạn” trong phim là điều dễ thấy. Hạt “sạn” trong phim lịch sử là điều khó tránh, nhưng sạn to, sạn nhỏ thế nào, hay hạt sạn khán giả khó nuốt trôi là điều đáng quan tâm.

Với các nhà sản xuất phim tư nhân, hãng nhỏ, yếu tố lợi nhuận luôn được ưu tiên, hạn chế rủi ro hết sức có thể là chuyện dễ hiểu. Nhất là trước đó, không ít phim Việt bị khán giả phê bình phục trang, tiếng nói, đến bối cảnh lịch sử.

Nhìn lại các phim Việt Nam có doanh thu cao nhất đến nay, Mưa đỏ là phim hiếm hoi có đề tài chiến tranh. Và trong tương lai, chưa chắc những phim có đề tài về chiến tranh có thể có được kỳ tích tương tự khi mà các yếu tố thiên thời, địa lợi, nhân hòa qua đi.

Nhưng đồng thời, sau Mưa đỏ, đến lúc dòng phim chiến tranh - lịch sử ở Việt Nam ra khỏi lối đi chỉ phát hành hạn chế vào các dịp kỷ niệm, mà hướng tới thị trường rộng mở hơn, đại chúng hơn.

Nữ Lâm