Phép thử với năng lực thực thi của chính quyền cơ sở

Vụ “xây nhà trên đất người khác” ở phường Thiên Hương (Hải Phòng) không chỉ là chuyện tranh chấp dân sự, mà phản ánh năng lực thực thi pháp luật của chính quyền cấp xã/phường và là vấn đề đặt ra cho chính quyền cơ sở trong bối cảnh Việt Nam đang triển khai chính quyền 2 cấp ở địa phương.

Khi bản án vẫn “treo” trên thực địa

Bà Trần Thị Kim Loan đã được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất hợp pháp. Thế nhưng, suốt hơn một năm qua, bà phải chứng kiến gia đình ông Đỗ Văn Hữu xây nhà kiên cố và sinh sống ngay trên mảnh đất của mình. Chính quyền xã Kiền Bái (trước khi sáp nhập) từng lập biên bản, yêu cầu đình chỉ, nhưng công trình vẫn tiếp tục.

Ngày 11-8-2025, TAND Khu vực 1 Hải Phòng tuyên bản án buộc ông Hữu và vợ tháo dỡ công trình, trả lại đất. Ông Hữu không chấp nhận, nộp đơn kháng cáo. Trong lúc chờ tòa phúc thẩm, ngôi nhà vẫn tồn tại, còn chủ đất tiếp tục đi gõ cửa cơ quan công quyền. Thậm chí, ông Hữu còn tuyên bố sẽ “thuê thần đèn di dời nhà” nếu bản án có hiệu lực.

Đây là một nghịch lý: quyền tài sản được Hiến pháp bảo hộ, dù có sổ đỏ và có phán quyết của tòa, nhưng trên thực tế người chủ vẫn chưa lấy lại được đất.

Ngôi nhà hoàn thiện và đang được gia đình ông Hữu sử dụng

Ông Hữu giải thích do “nhầm vị trí đất”, nhưng vị trí nhầm lẫn cách nhau tới bốn thửa thì khó coi là sơ suất. Vấn đề lớn hơn nằm ở cách xử lý của chính quyền cơ sở. Ngay từ khi phát hiện, dù người dân đã có đơn kêu cứu và biên bản đình chỉ, nhưng công trình vẫn mọc từ móng lên mái. Thanh tra xây dựng, cán bộ địa chính, quản lý trật tự đô thị cấp xã/phường ở đâu khi vi phạm diễn ra công khai?

Chính quyền phường không có thẩm quyền cưỡng chế độc lập, nhưng có trách nhiệm phát hiện và báo cáo, đồng thời phối hợp để dừng sai phạm ngay từ đầu. Nếu khâu này làm quyết liệt, vụ việc đã không leo thang thành tranh chấp tòa án. Đây chính là khoảng trống trách nhiệm của chính quyền cơ sở mà mô hình chính quyền hai cấp phải khắc phục: quyền hạn của cơ sở phải đi kèm với cơ chế thực thi rõ ràng.

Một bản án dân sự chỉ có hiệu lực sau khi phúc thẩm hoặc hết thời hạn kháng cáo. Nhưng dù vậy, câu chuyện ở Thiên Hương vẫn gióng lên hồi chuông: nếu hệ thống thi hành án dân sự không đủ sức buộc thực thi, thì “án thắng cũng như thua”. Pháp luật không được thực thi thì khác nào giấy lộn, còn xã hội sẽ rơi vào vòng xoáy: kẻ mạnh chiếm đoạt, kẻ yếu cam chịu.

Điều 32 Hiến pháp 2013 khẳng định quyền sở hữu hợp pháp được pháp luật bảo hộ. Bộ luật Dân sự 2015 quy định rõ quyền chiếm hữu, sử dụng, định đoạt tài sản. Nhưng những quy định ấy chỉ có ý nghĩa khi người dân thấy chúng được bảo đảm ngoài đời sống.

Bài học cho cải cách chính quyền hai cấp

Mô hình hai cấp được kỳ vọng tinh gọn, hiệu lực và gần dân hơn. Nhưng vụ việc ở Hải Phòng cho thấy: không chỉ tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả của chính quyền cơ sở phụ thuộc rất lớn vào cơ chế phối hợp và cụ thể hóa trách nhiệm.

Từ câu chuyện này, có thể rút ra một số yêu cầu:

Thi hành án phải nghiêm minh: khi bản án có hiệu lực, nếu bên vi phạm không tự nguyện, cơ quan thi hành án phải cưỡng chế. Đây không chỉ là bảo vệ quyền của một cá nhân, mà là khẳng định nguyên tắc bất khả xâm phạm của quyền tài sản.

Siết trách nhiệm cơ sở: phường, xã phải có nghĩa vụ xử lý ngay từ giai đoạn móng, không thể “lập biên bản rồi để đó”. Cơ chế báo cáo và chuyển hồ sơ cho cấp có thẩm quyền cần chặt chẽ hơn.

Minh bạch đất đai: số hóa, công khai dữ liệu địa chính để loại bỏ lý do “nhầm thửa đất” cách nhau nhiều lô.

Quy định trách nhiệm môi giới: làm rõ vai trò và trách nhiệm pháp lý của môi giới bất động sản, tránh việc “chỉ nhầm” trở thành bình phong cho chiếm đoạt.

Tháo dỡ một ngôi nhà kiên cố gây tổn thất lớn, cả bên vi phạm lẫn bên bị hại đều chịu thiệt hại. Do đó, cần cơ chế hòa giải, bồi thường hoặc chuyển nhượng theo giá thị trường để giảm mất mát. Nhưng hòa giải chỉ có giá trị khi đặt trên nền công lý; không thể lợi dụng để hợp thức hóa sai phạm.

Vụ xây nhà trên đất người khác ở Thiên Hương không chỉ là một vụ tranh chấp dân sự, mà là bài kiểm tra đối với năng lực của chính quyền hai cấp. Nếu bản án có hiệu lực mà không được thi hành, nếu chính quyền cơ sở không ngăn chặn được sai phạm ngay từ đầu, thì mọi cam kết cải cách hành chính chỉ là hình thức.

Quyền tài sản là nền móng của trật tự xã hội. Một xã hội chỉ có thể phát triển khi mỗi người yên tâm rằng tài sản hợp pháp của mình được pháp luật bảo vệ.

Một nhà nước pháp quyền văn minh không được đo bằng số lượng luật ban hành, mà bằng khả năng bảo vệ tuyệt đối quyền tài sản của công dân. Và chính quyền hai cấp mới sẽ chỉ có ý nghĩa khi người dân yên tâm rằng: có sổ đỏ, có bản án, thì quyền lợi hợp pháp chắc chắn được bảo vệ.

Tư Giang