Phát hành sách trở thành 'sự mách bảo' cho hoạt động xuất bản

Lâu nay, chúng ta quen dùng thuật ngữ "phát hành sách" - một ngành có truyền thống tốt đẹp đưa sách hay, sách tốt đến với quần chúng, góp phần tạo ra phong trào "đọc sách, làm theo sách" của người đọc. Tuy vậy, có lẽ trong điều kiện mới, nên bổ sung từ "kinh doanh" để làm rõ hơn chức năng, nhiệm vụ, đặc điểm mới của hoạt động này.

Trong lĩnh vực này, rất nhiều vấn đề mới đang đặt ra, song, trong phạm vi bài viết ngắn này, có thể nêu lên một vài đặc điểm và đòi hỏi mới đối với phát hành và kinh doanh sách.

Sự biến đổi chức năng của phát hành và kinh doanh sách

Từ nhiều năm nay, chúng ta quen nhìn nhận như một tất yếu rằng, phải đi từ xuất bản mới đến phát hành, nghĩa là, phát hành là công đoạn nối tiếp của xuất bản và kết thúc quá trình đưa sách đến với người đọc. Như vậy, phát hành phụ thuộc vào xuất bản, là lực lượng chuyển phát từ xuất bản đến người đọc.

Đó là quan hệ được xác định trong hoạt động xuất bản thời bao cấp, thời mà nhà xuất bản nhằm mục đích duy nhất: tuyên truyền, phổ biến, quảng bá những ý định, dự định tư tưởng - văn hóa từ trên xuống. Điều đó đúng, nhưng đã trở nên không đầy đủ và bộc lộ sự phiến diện.

Khi phát hành và kinh doanh sách đạt tới mức hiệu quả nhất, có nghĩa là chính phát hành là lực lượng nắm vững, thấu hiểu và đáp ứng nhu cầu của thị trường, có thể chỉ ra, từ kinh nghiệm và sự thành thạo của mình, thị trường sách đang cần gì và không cần gì, người đọc đang có nhu cầu những loại sách nào, những đòi hỏi mới, những thị hiếu mới đang phát triển của người đọc là gì. Từ đó, bản thân phát hành và kinh doanh sách sẽ đòi hỏi ở ngành xuất bản cần quan tâm đến những loại bản thảo nào, mách bảo cho xuất bản nên tổ chức và xuất bản những sách theo đề tài, nội dung, phương thức thể hiện như thế nào để phù hợp với nhu cầu của thị trường, của người đọc.

Và như vậy, phát hành lại trở thành động lực thúc đẩy xuất bản, hay nói cách khác, trình tự xuôi phải từ xuất bản mới đến phát hành vốn quen thuộc đến mức mà chúng ta ngộ nhận là tất nhiên, không thể khác được, đã phải đảo ngược lại và tạo nên sự tương tác lẫn nhau trực tiếp giữa hai công đoạn đó, không chỉ từ xuất bản đến phát hành, mà còn hình thành một chu trình mới, từ phát hành đến xuất bản, trong đó phát hành là nhân tố tác động trực tiếp đến xuất bản, tạo động lực và sự mách bảo cho xuất bản.

Cần phải nhận thức đầy đủ và rõ ràng hơn quan hệ mới này của hoạt động xuất bản trong cơ chế kinh tế thị trường. Vì không nhận thức được quy luật và đặc điểm đó mà những năm gần đây, khá nhiều nhà xuất bản đã trở nên bị động trước thị trường, bị cắt đứt với thị trường và ngược lại, một số nhà phát hành sách ngoài quốc doanh đã lớn mạnh không ngừng, đi từ chức năng phát hành, tiêu thụ sách sang chức năng xuất bản (dưới danh nghĩa "liên kết") và đang có sức chi phối mạnh thị trường sách và đối với khá nhiều nhà xuất bản.

Xuất bản hiện đại không nhất thiết cần khâu in như là một công đoạn bảo đảm sự khép kín xuất bản - in - phát hành, song, cần phải tổ chức lại mô hình trong quan hệ tương tác chặt chẽ và trực tiếp với nhau từ xuất bản đến phát hành - kinh doanh và từ phát hành - kinh doanh đến xuất bản.

Đòi hỏi với đơn vị phá hành - kinh doanh sách sau cổ phần hóa

Chức năng kinh doanh sách của các đơn vị phát hành được nhấn mạnh cùng với quá trình này, có nghĩa là, các đơn vị này từ nhiều năm chỉ tập trung làm nhiệm vụ phân phối, phát hành đơn giản, không cần tính đến bài toán kinh doanh, thì nay, có chức năng kép: vừa kinh doanh thực sự, vừa bảo đảm nhiệm vụ tư tưởng - văn hóa với trách nhiệm là phải đưa sách có chức năng định hướng chính trị, tư tưởng, sách cần cho các nhiệm vụ lớn của Đảng và Nhà nước đến với bạn đọc. Đây là một thách thức rất mới của các đơn vị phát hành - kinh doanh sách sau cổ phần hóa.

Ngành phát hành sách cần tiếp tục giải bài toán khó này, song trách nhiệm không chỉ thuộc bản thân ngành phát hành. Trước hết, các loại sách có giá trị định hướng cần nâng cao chất lượng, tính khoa học, sự thuyết phục và khả năng hấp dẫn, lôi cuốn người đọc. Mặt khác, sách có giá trị định hướng không chỉ là loại sách xuất phát từ yêu cầu lãnh đạo, truyền bá, hướng dẫn từ trên xuống, mà phải gia tăng các loại sách xuất phát từ nhu cầu, đòi hỏi của bản thân người đọc, sách nghiền ngẫm từ thực tiễn đời sống để lý giải, trả lời, tổng kết từ thực tiễn, qua đó và bằng cách đó, tạo nên sự định hướng tốt nhất, hiệu quả nhất trong người đọc. Thật là vô nghĩa nếu như nội dung sách chứa đựng rất nhiều ý định hướng, song không có người tìm đọc, tìm mua mà chỉ được bày ra như đồ trang sức, trang trí trong các cửa hàng sách, trên các kệ sách của cơ quan, thư viện!

Hiện tượng đột biến về sức lan tỏa, sự hưởng ứng rộng khắp, số lượng phát hành khổng lồ của hai cuốn nhật ký của Đặng Thùy Trâm và Nguyễn Văn Thạc cho chúng ta bài học quý về các sách có ý nghĩa và giá trị định hướng.

Dù cổ phần hóa là khẳng định chức năng kinh doanh của các công ty phát hành, song đó là kinh doanh mang tính đặc thù, có điều kiện - kinh doanh hàng hóa mang giá trị tinh thần - trí tuệ - sáng tạo, kinh doanh để có lãi bằng tiền, đồng thời tác động sâu nhất của kinh doanh đó là góp phần nâng cao dân trí, bồi dưỡng nhân cách con người. Với tư cách đó, các thành viên của công ty cổ phần phát hành sách phải có sự thống nhất, đồng thuận cao về chức năng kép này, từ đó tìm mọi cách vừa đáp ứng nhu cầu người đọc vừa tham khơi dậy, nuôi dưỡng và phát triển các nhu cầu mới, nhu cầu chính trị cho người đọc bằng việc tiếp thị những cuốn sách hay có giá trị định hướng. Công tác chỉ đạo, tổ chức, tập hợp của những người lãnh đạo trong các công ty này, vì thế, rất cần một bản lĩnh, một sự am tường đặc trưng của hàng hóa sách mà mình kinh doanh và cần có một năng lực biết kết hợp nhuần nhuyễn, sinh động trong thực tiễn giữa truyền bá và kinh doanh.

Hiện đại hóa ngành phát hành và kinh doanh sách là một nhu cầu tất yếu và cấp bách

Thời gian vừa qua, chúng ta đã làm được khá nhiều việc để đẩy mạnh quá trình hiện đại hóa này. Quan hệ giữa phát hành và xuất bản đã có sự gắn kết chặt chẽ hơn, hỗ trợ cho nhau. Hệ thống các siêu thị sách hiện đại đã phát triển khá mạnh ở nhiều nơi, đặc biệt ở các trung tâm lớn.

Phát hành sách qua mạng đang tạo thuận lợi cho người đọc. Đã xuất hiện những trung tâm tin học mạnh, nơi không chỉ cung cấp thông tin phong phú về sách, tạo điều kiện cho người đọc sử dụng trực tiếp sách, mà còn bán sách với danh mục lên đến hàng vạn tên sách của các nhà xuất bản đương đại. Bằng con đường đó, bắt đầu việc đưa sách trong nước ra nước ngoài theo phương thức hiện đại, nâng cao hiệu quả truyền bá các giá trị sách Việt ra nước ngoài.

Tuy mới chỉ có những kết quả bước đầu, song hiện đại hóa ngành phát hành và kinh doanh sách là một quy trình bảo đảm cho toàn bộ quá trình hiện đại hóa và chuyên nghiệp ngành xuất bản ở nước ta.

-------------------------------------

Bài viết có tên Phát hành sách và kinh doanh sách - Những yêu cầu và đặc điểm mới trong cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa của GS.TS Đinh Xuân Dũng - nguyên Vụ trưởng Vụ Xuất bản, Ban Tư tưởng - Văn hóa Trung ương (nay là Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương) - trong cuốn sách Mấy vấn đề về xuất bản và văn hóa đọc Việt Nam hiện nay (NXB Hà Nội, 2023). Tri Thức Znews đặt lại tên bài viết.

GS.TS Đinh Xuân Dũng