Pháp luật trong bối cảnh phát triển mới: Thách thức trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo

Phát biểu tại Diễn đàn, PGS.TS. Trịnh Tiến Việt - Quyền Hiệu trưởng Trường Đại học Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội cho biết, trải qua 4 lần tổ chức, từ năm 2021-2024, Diễn đàn Luật học Mùa Thu đã dần khẳng định được thương hiệu, trở thành địa chỉ tin cậy, được đón đợi của giới luật học trong nước cũng như những lĩnh vực khoa học liên quan mỗi khi mùa Thu về trên mảnh đất Hà Nội ngàn năm văn hiến.

Diễn đàn là nơi để cùng thảo luận những vấn đề rất mới, mang tính thời sự, góp phần tích cực cho sự phát triển nhanh và bền vững của đất nước nói chung và nền luật học Việt Nam nói riêng trong bối cảnh phát triển mới.

PGS.TS. Trịnh Tiến Việt - Quyền Hiệu trưởng Trường Đại học Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. Ảnh: BTC

Diễn đàn Luật học Mùa thu lần thứ 5 năm nay được Trường Đại học Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội được thực hiện với tinh thần khẩn trương, phương châm quyết liệt “vừa chạy, vừa xếp hàng” đồng lòng, đoàn kết theo hiệu triệu của Trung ương Đảng tận dụng thời cơ, hoàn thiện thể chế, đổi mới quyết liệt, tạo tiền đề vững chắc để cùng đưa đất nước vững bước vào kỷ nguyên mới.

Diễn đàn Luật học Mùa Thu lần thứ Năm với chủ đề bao trùm “Pháp luật trong bối cảnh phát triển mới của đất nước” với 3 Hội thảo chuyên sâu, trong đó có 2 hội thảo quốc tế là: “Lập luận pháp lý trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo”; “Quản trị quốc gia trong kỷ nguyên mới” và hội thảo khoa học quốc gia: “Khung pháp lý thúc đẩy phát triển kinh tế tư nhân trong kỷ nguyên vươn mình của Việt Nam”.

Các đại biểu tham dự Diễn đàn Luật học Mùa thu lần thứ 5. Ảnh: BTC

Lập luận pháp lý là trung tâm của quá trình tranh tụng

Tại Hội thảo Quốc tế “Lập luận pháp lý trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo”, các đại biểu đã trao đổi, thảo luận một số nội dung như: Những vấn đề chung về lập luận pháp lý trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo; các công cụ trí tuệ nhân tạo trong nghiên cứu và soạn thảo văn bản pháp lý; tác động của trí tuệ nhân tạo đối với lập luận pháp lý của thẩm phán trong giải thích và áp dụng pháp luật; tác động của trí tuệ nhân tạo đối với lập luận pháp lý của luật sư…

Tại bài tham luận, NCS Phạm Minh Đức (Bộ Tư pháp) cho biết, trong quá trình tố tụng, lập luận pháp lý đóng vai trò trung tâm và quyết định trong tố tụng thương mại, là cầu nối quan trọng giữa sự thật khách quan và quyết định của tòa án; trọng tài thương mại.

Trên cơ sở đó, các vấn đề pháp lý được xem xét sâu sắc, kỹ lưỡng hơn và góp phần nâng cao chất lượng của các phán quyết, tạo điều kiện cho công tác thi hành án dân sự được diễn ra thuận lợi, nhanh chóng, giảm thiểu thời gian và chi phí thi hành phán quyết.

Tại Việt Nam, các tranh chấp thương mại, đặc biệt là tranh chấp hợp đồng thương mại, có đặc điểm cơ bản là phát sinh trực tiếp từ quan hệ hợp đồng và các bên có quyền tự định đoạt việc giải quyết. Các tranh chấp này thường mang yếu tố tài sản và gắn liền với lợi ích của các bên.

Pháp luật hiện hành quy định 4 hình thức giải quyết tranh chấp chính: Thương lượng, Hòa giải, Trọng tài và Tòa án. Mỗi hình thức đều có ưu điểm và nhược điểm riêng, từ tính linh hoạt, tiết kiệm chi phí đến tính cưỡng chế của phán quyết.

"Trên thực tế, việc áp dụng pháp luật trong giải quyết tranh chấp thương mại là hoạt động rất phức tạp. Trí tuệ nhân tạo đang tác động sâu sắc đến quá trình lập luận pháp lý trong giải quyết tranh chấp thương mại tại Việt Nam, đặt ra những vấn đề pháp lý mới và thách thức đáng kể, đòi hỏi phải có những giải pháp điều chỉnh phù hợp", NCS Phạm Minh Đức nhấn mạnh.

Cũng theo ông Đức, tuy sự giao thoa giữa AI và lập luận pháp lý trong giải quyết tranh chấp thương mại tại Việt Nam đặt ra nhiều cơ hội để nâng cao hiệu quả, tốc độ và chất lượng của các quy trình pháp lý nhưng cũng đồng thời phát sinh những thách thức pháp lý mới chưa có tiền lệ, đòi hỏi một cách tiếp cận toàn diện và linh hoạt từ phía các nhà làm luật và thực tiễn pháp lý.

Các đại biểu nhất trí với quan điểm: Lập luận pháp lý đóng vai trò trung tâm và quyết định trong tố tụng thương mại,. Ảnh: BTC

Một số đại biểu khác cho rằng sự phát triển nhanh chóng của trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu lớn đã dẫn đến sự ra đời của công nghệ đoán định tư pháp dựa trên AI, góp phần định hình lại cách thức và quy trình ra quyết định pháp lý.

Tại Việt Nam, dù còn ở giai đoạn đầu, việc ứng dụng các công cụ này đã thu hút sự quan tâm của giới học giả và chuyên gia công nghệ pháp lý. Trước bối cảnh đó, cần xác định rõ vai trò của con người và AI thông qua bản đồ tư duy về lập luận pháp lý, phân tách rành mạch các phần việc do AI đảm nhiệm và phần việc do con người thực hiện.

Nhiều rào cản khi ứng dụng trí tuệ nhân tạo vào công tác xét xử

Nói về rủi ro và thách thức của ứng dụng trí tuệ nhân tạo hỗ trợ tòa án trong xét xử, PGS.TS Nguyễn Văn Quân - Trường Đại học Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội cho biết, trong kỷ nguyên số, trí tuệ nhân tạo đang ngày càng chứng tỏ vai trò đột phá trong nhiều lĩnh vực, từ kinh tế, y tế đến giáo dục và quản lý công.

Trong lĩnh vực tư pháp, nơi đòi hỏi sự chuẩn mực, chính xác và khách quan tuyệt đối, AI được kỳ vọng sẽ góp phần đổi mới toàn diện phương thức hoạt động truyền thống, nâng cao hiệu quả xét xử, đồng thời bảo đảm nguyên tắc công bằng và minh bạch trong thực thi công lý.

Tại Việt Nam trong những năm gần đây, ngành Tòa án Nhân dân đã bước đầu thử nghiệm ứng dụng AI, tiêu biểu là phần mềm Trợ lý ảo hỗ trợ thẩm phán như một phần trong chiến lược xây dựng Tòa án điện tử và hiện đại hóa công tác xét xử.

PGS.TS Nguyễn Văn Quân chỉ ra 6 lợi ích của ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong Tòa án. Thứ nhất, AI có thể đóng vai trò như một công cụ hỗ trợ đắc lực cho thẩm phán trong việc phân tích và áp dụng pháp luật. Thứ hai, AI có thể góp phần phát hiện và kiểm soát thiên vị trong xét xử thông qua phân tích dữ liệu tư pháp ở quy mô lớn..

Thứ ba, AI hỗ trợ ra quyết định về mức án và hình phạt; AI được lập trình để phân tích các yếu tố khách quan trong một vụ án, như tính chất, mức độ nghiêm trọng của hành vi phạm tội, các tình tiết giảm nhẹ hoặc tăng nặng.

Lợi ích thứ tư, sử dụng AI hạn chế sự can thiệp của yếu tố cảm tính và bên ngoài. Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng quyết định của thẩm phán có thể bị ảnh hưởng bởi yếu tố bên ngoài, chẳng hạn như thời điểm trong ngày (các quyết định thường nghiêm khắc hơn vào thời điểm cuối ngày khi thẩm phán mệt mỏi). Do đó, AI có thể đóng vai trò như một công cụ kiểm soát, đảm bảo các quyết định được đưa ra trên dữ liệu pháp lý thay vì yếu tố cảm xúc.

Thứ năm, AI hỗ trợ phân bổ án và quy trình tố tụng hợp lý: AI có thể giúp tòa án quản lý số lượng vụ án được giao cho mỗi thẩm phán, đảm bảo không có tình trạng quá tải hay sự phân công thiên vị.

Thứ sáu, AI giúp tăng cường minh bạch và khả năng giải thích phán quyết. Hệ thống AI có thể cung cấp, phân tích chi tiết về cơ sở pháp lý của một bản án, giúp công chúng và các bên liên quan hiểu rõ hơn về quá trình ra quyết định.

Các đại biểu phát biểu tại Diễn đàn. Ảnh: BTC

Bên cạnh các điểm mạnh, PGS.TS Nguyễn Văn Quân cũng chỉ ra các thách thức trong quá trình ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong hoạt động xét xử ở Việt Nam. Không chỉ để xảy ra nguy cơ thiên vị thuật toán và bất bình đẳng trong tiếp cận công lý; việc áp dụng AI còn tạo thiên vị từ dữ liệu không chuẩn hóa và chứa định kiến; tái tạo định kiến xã hội và gia tăng bất công.

Không chỉ vậy, bởi hầu hết các hệ thống AI hiện nay, đặc biệt là các mô hình học sâu, lại vận hành như một "hộp đen", sẽ gây nguy cơ về thiếu minh bạch và khả năng giải trình, thách thức với nguyên tắc tố tụng.

"Hệ thống tòa án Việt Nam đang trong quá trình chuyển đổi số, tuy nhiên vẫn tồn tại điểm yếu trong bảo mật dữ liệu. Việc tích hợp AI vào hệ thống xét xử đồng nghĩa với việc xử lý hàng loạt thông tin nhạy cảm, từ dữ liệu cá nhân đến nội dung hồ sơ vụ án. Điều này dễ tạo ra những mối lo ngại đáng kể về quyền riêng tư đối với cá nhân, các thách thức lớn về bảo mật dữ liệu và an ninh mạng", ông Quân chỉ rõ.

Trang Nhung