Phân loại rác tại nguồn:Cần hành động quyết liệt hơn

Cán bộ Công ty TNHH một thành viên Môi trường đô thị Hà Nội hướng dẫn học sinh Trường Tiểu học Hoàng Diệu (phường Ngọc Hà) cách phân loại rác thải sinh hoạt tại nguồn. Ảnh: Đức Hiệp

Rác nhiều, phân loại ít

Tính đến năm 2025, cả nước phát sinh khoảng 69.400 tấn chất thải rắn sinh hoạt mỗi ngày, trong đó khu vực đô thị chiếm 37.250 tấn/ngày. Tỷ lệ xử lý trung bình đạt 91% với hình thức chủ yếu là chôn lấp.

Đáng chú ý, tại hai đô thị lớn nhất nước là Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh, lượng rác thải phát sinh mỗi ngày lần lượt là 7.600 tấn và 14.000 tấn, chiếm tới 23% tổng rác thải trên cả nước. Trong khi đó, công tác phân loại rác tại nguồn mới triển khai theo quy mô nhỏ và thí điểm. Đến giữa năm 2025, mới có 50% số tỉnh, thành phố triển khai thí điểm, cho thấy mô hình này chưa lan tỏa rộng khắp.

Theo Trưởng phòng Quản lý chất thải rắn (Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội) Nguyễn Văn Quý, thành phố Hà Nội bắt đầu thực hiện thí điểm phân loại rác tại nguồn từ tháng 6-2024 ở 5 quận nội thành gồm: Hoàn Kiếm, Ba Đình, Đống Đa, Hai Bà Trưng, Nam Từ Liêm.

Tương tự tại thành phố Hồ Chí Minh, quy định phân loại chất thải tại hộ gia đình và cá nhân cũng đã được ban hành, song do hạ tầng chưa đồng bộ nên kết quả thu được còn hạn chế. Hội An (thành phố Đà Nẵng) và Phú Quốc (tỉnh An Giang) áp dụng hình thức thí điểm thu phí thu gom dựa trên khối lượng hoặc thể tích rác sau phân loại, nhằm khuyến khích người dân phân loại tại nguồn. Ngoài ra, một số hộ ở nông thôn tận dụng rác hữu cơ làm thức ăn chăn nuôi, chất độn chuồng hoặc chôn lấp, đốt thủ công trong vườn nhà.

Theo các chuyên gia môi trường, việc phân loại chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn chậm triển khai là do từ nhiều phía. Trước hết, hạ tầng thiếu và yếu, từ khâu thu gom, vận chuyển đến xử lý sau phân loại đều chưa đồng bộ. Rác hữu cơ chiếm tới 50-60% tổng lượng chất thải rắn, song công nghệ tái chế thành phân compost, năng lượng sinh khối hay thức ăn chăn nuôi còn khiêm tốn. Tiếp đến, nguồn lực đầu tư hạn chế, trong đó chính sách huy động xã hội hóa đã có, song triển khai còn chậm.

Nguyên tắc “người gây ô nhiễm trả tiền” chưa được áp dụng triệt để, giá dịch vụ thu gom và xử lý chưa phản ánh đúng chi phí, khiến doanh nghiệp chưa mặn mà đầu tư. Ngoài ra, ý thức cộng đồng chưa cao, còn không ít người dân chưa hình thành thói quen phân loại rác. Công tác tuyên truyền chưa tạo sức lan tỏa, chưa biến phân loại rác thành hành vi tự nhiên hằng ngày.

Phải trở thành trách nhiệm xã hội và văn hóa ứng xử

Để khắc phục tình trạng trên, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã xác định một số giải pháp trước mắt và lâu dài. Trong năm 2025-2026, các địa phương cần nhanh chóng hoàn thiện văn bản quy phạm pháp luật, ban hành quy trình, quy định giá dịch vụ, áp dụng thu phí theo khối lượng hoặc thể tích rác sau phân loại, đúng tinh thần Luật Bảo vệ môi trường năm 2020. Phó Cục trưởng Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) Hồ Kiên Trung nhấn mạnh: “Nếu không thực hiện phân loại rác tại nguồn, chúng ta sẽ không thể giải quyết triệt để bài toán xử lý rác thải, bởi công nghệ hiện đại nhất cũng cần phải phân loại rác đầu vào”.

Song song với đó, Chính phủ sẽ trình Quốc hội nghị quyết giám sát tối cao việc thực thi chính sách môi trường, nhằm cơ cấu lại ngân sách theo hướng ưu tiên đầu tư hạ tầng xử lý rác. Đây là cơ sở để huy động nguồn lực xã hội, tạo nền tảng cho phân loại và xử lý rác đồng bộ, hiện đại. Đặc biệt, sẽ có nghị quyết về “Đẩy mạnh phong trào toàn dân bảo vệ môi trường, phân loại, tái chế rác thải vì một Việt Nam sáng - xanh - sạch - đẹp”.

Còn theo Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội Nguyễn Minh Tấn, giải pháp cốt lõi là tác động vào ba trụ cột: Pháp luật - hạ tầng - con người. Một mặt, tiếp tục hoàn thiện chính sách, áp dụng triệt để nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền”, gắn trách nhiệm của nhà sản xuất, buộc doanh nghiệp thu hồi, tái chế bao bì, sản phẩm. Mặt khác, tập trung đầu tư hạ tầng xử lý hiện đại, nhất là công nghệ đốt phát điện, tái chế hữu cơ thành phân compost, năng lượng sinh học. Quan trọng nhất là tạo thói quen phân loại rác trong từng hộ gia đình, coi đó là tiêu chí văn minh đô thị.

Phó Cục trưởng Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) Hồ Kiên Trung cho rằng: “Chúng ta đã có đủ hành lang pháp lý, điều thiếu chính là sự quyết liệt trong tổ chức thực hiện. Phân loại rác tại nguồn phải trở thành trách nhiệm xã hội và văn hóa ứng xử của mỗi người dân”.

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, phân loại rác thành công không chỉ dựa vào chính sách, mà còn ở quyết tâm thực hiện. Điển hình như tại Nhật Bản, tỷ lệ tái chế rác thải sinh hoạt đạt hơn 80%, trong khi rác hữu cơ tái chế tại Hàn Quốc đạt tới 95% nhờ cơ chế “trả phí theo lượng rác”. Với nước Đức, tỷ lệ này là hơn 65% nhờ áp dụng mạnh mẽ trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất...

Từ kinh nghiệm của các nước trên thế giới, nhiều chuyên gia môi trường khẳng định, chìa khóa thành công nằm ở chính sách nhất quán, cơ chế tài chính hợp lý, hạ tầng đồng bộ và sự đồng thuận của người dân. Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi, vận dụng phù hợp với điều kiện thực tiễn. Phân loại rác tại nguồn không còn là lựa chọn, mà là yêu cầu bắt buộc, nếu Việt Nam muốn phát triển bền vững. Trong đó, hai “đầu tàu” kinh tế - xã hội là thành phố Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh cần đi đầu, làm hình mẫu.

Hoàng Sơn