Phải chăng vẫn có sự nhầm lẫn giữa chương trình và sách giáo khoa?

Một trong điểm đổi mới nổi bật của Chương trình giáo dục phổ thông 2018 là thực hiện “một chương trình – nhiều bộ sách giáo khoa”. Đây là bước thay đổi quan trọng, nhưng thực tế cho thấy, khá nhiều người trong đó có cả nhiều giáo viên vẫn chưa phân biệt rõ chương trình và sách giáo khoa.

Theo người viết, có thể vì sự nhầm lẫn này, dẫn đến những tranh luận kéo dài, thậm chí ảnh hưởng tới cách lựa chọn và sử dụng sách trong dạy học.

Ảnh minh họa: giaoduc.net.vn

Chương trình là “Khung pháp luật” của giáo dục

Chương trình giáo dục phổ thông là văn bản của Nhà nước thể hiện mục tiêu giáo dục phổ thông, quy định các yêu cầu cần đạt về phẩm chất và năng lực của học sinh, nội dung giáo dục, phương pháp giáo dục và phương pháp đánh giá kết quả giáo dục, làm căn cứ quản lí chất lượng giáo dục phổ thông.

Chương trình xác định Mục tiêu giáo dục: hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh.

Chuẩn kiến thức kỹ năng là yêu cầu cần đạt của từng môn học, từng lớp. Cấu trúc môn học gồm tên môn, thời lượng, phân bố nội dung theo cấp học. Định hướng phương pháp dạy học và kiểm tra, đánh giá.

Ví dụ: Trong môn Toán lớp 2 (theo Chương trình Giáo dục phổ thông 2018), một trong các yêu cầu cần đạt là: “Cộng, trừ các số trong phạm vi 1000; nhân, chia trong phạm vi bảng nhân, bảng chia đã học; giải bài toán có lời văn một bước”. Dù học sinh dùng, giáo viên dạy bằng bất kỳ bộ sách giáo khoa nào, yêu cầu này vẫn không thay đổi.

Sách giáo khoa chỉ là "công cụ" để thực hiện chương trình

Sách giáo khoa chỉ là một trong những tài liệu giúp giáo viên và học sinh thực hiện yêu cầu của chương trình.

Hiện nay, ở tiểu học, có 3 bộ sách giáo khoa chính đã được Bộ Giáo dục và Đào tạo thẩm duyệt, đủ điều kiện sử dụng gồm: Kết nối tri thức với cuộc sống (Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam); Chân trời sáng tạo (Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam); Cánh diều (Công ty Đầu tư Xuất bản - Thiết bị giáo dục Việt Nam - VEPIC)

Mỗi bộ có cách trình bày, minh họa, hệ thống bài tập khác nhau, nhưng đều phải bám sát yêu cầu của Chương trình Giáo dục phổ thông 2018.

Ví dụ: Khi dạy bài dạy về cộng trừ trong phạm vi 1000 ở lớp 2 thì sách Kết nối tri thức với cuộc sống minh họa bằng hình ảnh mua bán đồ dùng học tập. Sách Chân trời sáng tạo thì minh họa bằng câu chuyện đi siêu thị gia đình.

Sách Cánh diều lại minh họa bằng hoạt động đếm số cây trồng trong vườn trường. Tuy nhiên, dù hình thức khác nhau, cả ba bộ sách đều giúp học sinh đạt cùng yêu cầu chuẩn của chương trình.

Về môn tiếng Việt lớp 1, theo Chương trình Giáo dục phổ thông 2018, học sinh lớp 1 cần: đọc đúng âm, vần, tiếng, từ, câu; đọc rõ ràng đoạn văn/văn bản ngắn với tốc độ khoảng 40–60 tiếng/phút, biết ngắt nghỉ ở dấu câu; bước đầu biết đọc thầm; nhận biết bìa và tên sách (yêu cầu chương trình quy định thống nhất trên toàn quốc).

Vì thế, dù dùng bộ sách giáo khoa nào đã được phê duyệt, bài học/hoạt động đều được thiết kế để đạt đúng các yêu cầu đó. Cụ thể, cùng một mục tiêu “đọc đúng – đọc rõ – ngắt nghỉ đúng” thường được thể hiện qua các kiểu hoạt động sau (khác nhau về hình ảnh, ngữ liệu nhưng cùng chuẩn đầu ra):

Sách Kết nối tri thức với cuộc sống: luyện đọc thành tiếng các câu ngắn gắn tình huống đời sống (lớp học, gia đình, đồ dùng), yêu cầu ngắt ở dấu phẩy/dấu chấm; có bài tập đo thời gian đọc 1 phút theo đoạn chuẩn.

Sách Chân trời sáng tạo: luyện đọc theo cụm từ/nhịp câu (đặc biệt là câu có dấu phẩy), xen kẽ đọc thầm ngắn để tìm thông tin; hoạt động nhận diện bìa sách – tên sách ở phần mở đầu chủ đề.

Sách Cánh diều: luyện đọc to – rõ qua câu đơn rất ngắn/khổ thơ 2–3 dòng, nhắc quy tắc ngắt ở cuối dòng thơ; có bài đọc theo nhịp 1 phút và hoạt động chỉ tên sách, phần bìa theo tranh minh họa.

Điểm khác nhau chỉ là cách trình bày, ngữ liệu, hình minh họa và dạng bài tập; còn “đích đến” (chuẩn đọc 40–60 tiếng/phút, ngắt nghỉ đúng, bước đầu đọc thầm…) giữ nguyên theo Chương trình.

Vì sao dễ nhầm lẫn chương trình và sách giáo khoa?

Nguyên do dẫn đến sự nhầm lẫn chương trình và sách giáo khoa phần lớn là do thói quen cũ. Trước đây, cả nước chỉ có một bộ sách giáo khoa, nên nhiều người mặc định “sách giáo khoa là chương trình".

Nguyên nhân kế tiếp là do thiếu sự tập huấn sâu. Không phải giáo viên nào cũng được hướng dẫn đầy đủ để hiểu rõ sự khác biệt giữa chương trình và sách giáo khoa. Cuối cùng là truyền thông chưa đủ phổ biến đủ sâu và rộng nên không ít người vẫn chưa hiểu rõ.

Việc chưa phân biệt rõ giữa chương trình và sách giáo khoa khiến nhiều người e ngại trước sự đa dạng học liệu, cho rằng có nhiều bộ sách giáo khoa sẽ dẫn tới khó khăn cho học sinh, gia đình, giáo viên.

Hệ quả là trong khâu lựa chọn, một số trường chưa thật sự khách quan: vì nghĩ chọn sách giáo khoa đồng nghĩa với chọn chương trình nên thường nghiêng về phương án an toàn, ít mạnh dạn đổi mới. Giáo viên cũng dễ bị bó buộc trong cách dạy, coi sách giáo khoa như “khuôn cứng”, hạn chế sự linh hoạt và sáng tạo trong việc bổ sung tình huống, hoạt động phù hợp với thực tế lớp học.

Thực tế, tất cả sách giáo khoa hiện đang lưu hành đều được Bộ Giáo dục và Đào tạo phê duyệt và đương nhiên phải đáp ứng đầy đủ yêu cầu của chương trình. Nghĩa là dù học sinh học sách Kết nối tri thức với cuộc sống, Chân trời sáng tạo hay Cánh diều, nếu dạy học đúng theo định hướng, các em vẫn đạt chuẩn kiến thức, kỹ năng, phẩm chất và năng lực mà chương trình đề ra.

Sự khác biệt giữa các bộ sách giáo khoa chỉ nằm ở cách trình bày, ví dụ minh họa hay hệ thống bài tập; còn “đích đến” thì không thay đổi.

Có thể hình dung, chương trình giáo dục phổ thông là bản vẽ tổng thể của ngôi nhà tri thức, còn sách giáo khoa là bản thiết kế chi tiết và cách bài trí nội thất bên trong. Nhiều bản thiết kế có thể khác nhau về màu sắc, cách sắp đặt, nhưng miễn tuân thủ bản vẽ chung, ngôi nhà vẫn vững chắc và phát huy đúng công năng.

Có thế chính sự hiểu chưa rõ giữa chương trình và sách giáo khoa đã khiến không ít người muốn quay lại dùng một sách chung thống nhất.

Khi hiểu rằng chương trình là quy định chung thống nhất, còn sách giáo khoa chỉ là công cụ thực hiện, xã hội sẽ nhìn nhận khách quan hơn, bớt những tranh cãi không đáng có và yên tâm rằng học sinh, với bất kỳ bộ sách giáo khoa nào đã được phê duyệt đều có thể đạt được mục tiêu giáo dục mong muốn.

(*) Văn phong, nội dung bài viết thể hiện góc nhìn, quan điểm của tác giả.

Phan Tuyết