Nội luật hóa các điều ước quốc tế trong xây dựng pháp luật hình sự

Về phương diện chính trị - pháp lý, việc chủ động tham gia đàm phán, ký kết, phê chuẩn và nội luật hóa các điều ước quốc tế là chủ trương nhất quán của Đảng và Nhà nước ta.

Ngày 30/4/2025, Nghị quyết số 66-NQ/TW về Đổi mới công tác xây dựng và thực thi pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới, đã xác định một trong những nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm đó là “Nâng cao hiệu quả công tác hợp tác quốc tế, pháp luật quốc tế”, trong đó khẳng định “tham gia tích cực vào việc xây dựng thể chế và pháp luật quốc tế: tận dụng hiệu quả, linh hoạt các lợi thế từ cam kết của các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên. Xử lý tốt các vấn đề pháp lý quốc tế phát sinh, nhất là tranh chấp đầu tư, thương mại quốc tế nhằm kịp thời bảo vệ lợi ích quốc gia – dân tộc, quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp, cơ quan nhà nước Việt Nam”.

Về phương diện thực tiễn, việc nội luật hóa các điều ước quốc tế còn xuất phát từ tình hình tội phạm và yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm tại Việt Nam. Trong xu thế toàn cầu hóa, tình hình tội phạm có nhiều diễn biến phức tạp, xu hướng móc nối, liên kết, chỉ đạo giữa các tổ chức tội phạm trong và ngoài nước ngày càng gia tăng. Trước hết là đối với tình hình tội phạm xâm phạm an ninh quốc gia. Từ năm 2015 đến hết năm 2024, trên địa bàn cả nước xảy ra 276 vụ án với 987 bị can, trung bình mỗi năm có hơn 28 vụ án xâm phạm an ninh quốc gia với khoảng 100 bị can. Tội phạm xâm phạm trật tự, an toàn xã hội cũng diễn biến theo xu hướng gia tăng liên kết trong và ngoài nước. Đặc biệt, trong năm 2024, tình hình tội phạm về trật tự xã hội tiếp tục diễn biến phức tạp, các cơ quan chức năng đã điều tra, khám phá 48.032 vụ, tăng 12,53% so với cùng kỳ năm 2023; bắt và xử lý 94.098 đối tượng.

Trong sự gia tăng về tình hình tội phạm ở Việt Nam thời gian qua, trừ những tội phạm xâm phạm an ninh quốc gia, hầu hết các tội phạm trật tự an, toàn xã hội đều là sự quan tâm chung của nhiều quốc gia và cộng đồng quốc tế như: tội phạm tham nhũng, tội phạm lừa đảo trực tuyến, tội phạm ma túy...

Thực tiễn trên đặt ra nhu cầu tất yếu Việt Nam cần chung tay cùng cộng đồng quốc tế để thiết lập khuôn khổ pháp lý cho việc hợp tác đấu tranh phòng, chống tội phạm góp phần bảo vệ an ninh quốc gia và bảo đảm trật tự, an toàn xã hội của Việt Nam, góp phần đấu tranh phòng, chống tội phạm trong phạm vi khu vực và trên toàn cầu.

Trước hết, các cơ quan hoạch định chính sách, pháp luật cần chú trọng nghiên cứu, tổng kết thực tiễn, từ đó xây dựng chủ trương nội luật hóa các nội dung có liên quan đến quy định trong các điều ước quốc tế mà nước ta là thành viên cũng như có khả năng tham gia trong thời gian tới.

Cần xây dựng luận cứ khoa học cho việc nội luật hóa quy định của các điều ước quốc tế góp phần hoàn thiện pháp luật hình sự Việt Nam. Luận cứ khoa học phải chỉ ra sự cần thiết của việc nội luật hóa; cơ quan có thẩm quyền nội luật hóa (trong việc xây dựng pháp luật hình sự hiện nay là Quốc hội); những quy định cần phải được nội luật hóa; mức độ nội luật hóa… để không mâu thuẫn với truyền thống pháp lý Việt Nam và không mâu thuẫn với các nguyên tắc cơ bản của luật pháp trong nước.

Nội luật hóa quy định của điều ước quốc tế là vấn đề hội nhập quốc tế về pháp luật, do đó rất dễ nảy sinh những vấn đề phức tạp, nhạy cảm, tác động trực tiếp đến chính trị, đối ngoại của đất nước nên cần được quan tâm, tuân thủ những nguyên tắc, yêu cầu căn bản.

Tuân thủ nguyên tắc chung của chính sách đối ngoại và đường lối, chủ trương hợp tác quốc tế của Đảng và Nhà nước ta, đó là: “Nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thực hiện nhất quán đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, hòa bình, hữu nghị, hợp tác và phát triển; đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ, chủ động và tích cực hội nhập, hợp tác quốc tế trên cơ sở tôn trọng độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ, không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, bình đẳng, cùng có lợi; tuân thủ Hiến chương Liên Hợp Quốc và điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên; là bạn, đối tác tin cậy và thành viên có trách nhiệm trong cộng đồng quốc tế vì lợi ích quốc gia, dân tộc, góp phần vào sự nghiệp hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội trên thế giới”.

Tham khảo kinh nghiệm của nhiều quốc gia trên thế giới gắn với bối cảnh tình hình thực tiễn Việt Nam, về mặt nhận thức lý luận và thực tiễn hoàn toàn có thể nội luật hóa quy định của điều ước quốc tế mà Nhà nước ta chưa là thành viên nếu không vi phạm nguyên tắc, yêu cầu chung của chính sách đối ngoại, đường lối hợp tác quốc tế về pháp luật như nêu trên và những yêu cầu, nguyên tắc riêng sẽ được đề cập ở dưới đây. Việc làm này sẽ giúp cho chúng ta chủ động hơn trong hợp tác quốc tế về pháp luật, phúc đáp các yêu cầu về đối nội, đồng thời cũng giải quyết tốt những yêu cầu đối ngoại trong quan hệ quốc tế.

Việc nội luật hóa quy định của điều ước quốc tế vào pháp luật trong nước chỉ đặt ra nếu không nội luật hóa quy định đó sẽ tạo “khoảng trống” về pháp luật cả trong đối nội và đối ngoại. Chúng ta cần thống nhất rằng, sự ra đời của điều ước quốc tế là để giải quyết những vấn đề liên quốc gia, xuyên quốc gia. Điều ước quốc tế không có sứ mệnh giải quyết những vấn đề thuộc phạm vi nội bộ của quốc gia.

Đối với điều ước quốc tế có một số quy định xung đột với pháp luật trong nước, như chưa được quy định, quy định trái với pháp luật hoặc thậm chí có quy định chi tiết, đầy đủ hơn quy định của pháp luật trong nước thì cần phải dự kiến được nội dung các công việc bao gồm cả lập pháp, hành pháp và tư pháp cần triển khai, nhất là trong việc xây dựng và tổ chức áp dụng pháp luật. Do đó, khi tiến hành nội luật hóa quy định của điều ước quốc tế cần có sự tham vấn, lấy ý kiến của các đối tượng chịu sự tác động của điều ước quốc tế đó; đánh giá tác động quy định của điều ước quốc tế dưới các góc độ chính trị, xã hội, pháp lý, đối ngoại, đặc biệt là phải đánh giá cho được tác động đến tình hình an ninh, trật tự và việc thực hiện nhiệm vụ an ninh, quốc phòng cũng như sự phù hợp với điều kiện thực tiễn của Việt Nam.