Nobel Kinh tế 2025: Khi đổi mới sáng tạo vạch lối tăng trưởng

Ba nhà khoa học đoạt giải Nobel kinh tế 2025 (từ trái sang) Joel Mokyr, Philippe Aghion, Peter Howitt. (Nguồn: Nobelprize.org)

Giải Nobel Kinh tế năm 2025 đã tôn vinh ba nhà kinh tế học xuất sắc GS. Joel Mokyr (79 tuổi) từ Đại học Northwestern (Mỹ); GS. Peter Howitt (79 tuổi) của Đại học Brown (Mỹ) và GS. Philippe Aghion (69 tuổi) của trường INSEAD (Pháp) và trường Kinh tế và khoa học chính trị London (Anh), nhờ những đóng góp nền tảng trong việc lý giải nguồn gốc của tăng trưởng kinh tế hiện đại dựa trên đổi mới sáng tạo.

Đổi mới là điều kiện tồn tại

“Từ mô hình “sự phá hủy mang tính sáng tạo (creative destruction)” của hai nhà khoa học Aghion và Howitt, đến những minh chứng từ thực tế lịch sử của nhà kinh tế học Mokyr, thông điệp chung mà họ đã chỉ ra, vì sao xã hội chỉ tiến lên khi dám thay đổi, chấp nhận thay đổi và tạo điều kiện để cái mới thay thế cái cũ. Công trình nghiên cứu cho thấy, tăng trưởng dài hạn không phải tất yếu, mà là kết quả của một hệ sinh thái gồm tri thức, thể chế và văn hóa hỗ trợ đổi mới”, theo công bố của Ủy ban Giải thưởng Nobel kinh tế 2025.

Như vậy, dù tiếp cận theo những hướng nghiên cứu khác nhau, các nhà khoa học được vinh danh đều gặp nhau ở một luận điểm cốt lõi - tăng trưởng kinh tế bền vững không thể dựa vào duy trì cái cũ, mà phải được thúc đẩy bằng quá trình đổi mới liên tục. Chỉ khi công nghệ và sản phẩm mới thay thế cái lỗi thời, nền kinh tế mới có thể nâng cao năng suất và tạo ra phúc lợi xã hội lớn hơn.

Không những vậy, giải thưởng năm nay mang ý nghĩa thời sự sâu sắc khi được trao đúng thời điểm thế giới nỗ lực xoay chuyển tình hình tăng trưởng kinh tế ảm đạm kéo dài kể từ cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008. Nhiều nền kinh tế vẫn loay hoay với đà tăng trưởng yếu, năng suất trì trệ và sự thiếu đột phá trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị và bất ổn kinh tế gia tăng.

Khái niệm “sự phá hủy mang tính sáng tạo” vốn được nhà kinh tế học người Áo nổi tiếng Joseph Schumpeter (1883-1950) nêu ra từ giữa thế kỷ XX, nhưng phải đến công trình nghiên cứu các cơ chế đằng sau tăng trưởng bền vững của “bộ đôi” Aghion và Howitt (1992), khái niệm này được phát triển thành mô hình toán học cụ thể.

Mô hình đã mô tả quá trình các doanh nghiệp mới, với công nghệ tiên tiến hơn, sản phẩm tốt hơn vượt lên và thay thế các doanh nghiệp, công nghệ và sản phẩm cũ, qua đó duy trì động lực đổi mới và tăng trưởng lâu dài. Cụ thể, khi một sản phẩm mới và tốt hơn xuất hiện trên thị trường, các công ty bán sản phẩm cũ sẽ chịu thiệt. Như vậy, đổi mới đại diện cho sự sáng tạo và mang lại điều mới mẻ, nhưng đồng thời mang tính hủy diệt vì công nghệ cũ trở nên lỗi thời và không thể cạnh tranh.

Trong khi đó, từ các tư liệu thực tiễn, nhà kinh tế học lịch sử Joel Mokyr lý giải vì sao tăng trưởng bền vững có thể trở thành trạng thái bình thường của các nền kinh tế hiện đại. Ông chỉ ra điều kiện tiên quyết đưa châu Âu bước vào thời kỳ tăng trưởng bùng nổ và bền vững sau Cách mạng công nghiệp (từ cuối thế kỷ XVIII đến giữa thế kỷ XIX). Theo đó, tăng trưởng chỉ trở thành hiện thực khi tri thức khoa học được tích lũy, phổ biến và ứng dụng trong xã hội có tư duy cởi mở, khuyến khích thử nghiệm, có thể duy trì động lực đổi mới sáng tạo và kể cả dám chấp nhận rủi ro.

Giải bài toán thời đại?

Trong phân tích của Ủy ban Giải thưởng Nobel kinh tế chỉ rõ, trong hai thế kỷ gần đây, lần đầu tiên trong lịch sử, thế giới chứng kiến tăng trưởng kinh tế liên tục và kéo dài. Quá trình này giúp hàng tỷ người thoát nghèo và đặt nền móng cho sự thịnh vượng hiện nay. Đây chính là minh chứng rõ nhất cho thấy tăng trưởng không phải điều hiển nhiên, mà là kết quả của các cơ chế đổi mới và cạnh tranh, được khuyến khích và duy trì bởi các thể chế kinh tế - xã hội phù hợp, giúp năng suất lao động, mức sống và chất lượng sống cải thiện không ngừng.

Trong môi trường đó, các mô hình của “bộ đôi” Aghion và Howitt cho thấy, tăng trưởng kinh tế dài hạn chỉ có thể duy trì khi hội tụ ba điều kiện then chốt: Đầu tư mạnh cho nghiên cứu và phát triển (R&D), duy trì cạnh tranh thị trường minh bạch và áp dụng cơ chế bảo hộ sáng chế hợp lý.

Ngược lại, khi nền kinh tế bị chi phối bởi một số ít tập đoàn lớn hoặc được bảo hộ quá mức, có thể bóp nghẹt đổi mới hay quá trình “phá hủy mang tính sang tạo” bị kìm hãm, dẫn đến hiệu quả thấp và chậm đổi mới.

Ý tưởng được tôn vinh trong giải Nobel Kinh tế 2025 còn mang ý nghĩa đặc biệt quan trọng, khi câu hỏi về động lực tăng trưởng của các nền kinh tế được đặt trong bối cảnh kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo (AI) và chuyển đổi số đang định hình lại thế giới.

Trong báo cáo “Cơ hội AI cho Việt Nam - một số khuyến nghị”do Google công bố năm 2024, ước tính AI có thể tạo ra 835 tỷ USD giá trị kinh tế mới cho sáu quốc gia Đông Nam Á, bao gồm Việt Nam, vào năm 2030. AI sẽ là yếu tố chủ chốt để Việt Nam đạt mục tiêu kinh tế số đóng góp 30% GDP vào năm 2030, tăng từ khoảng 12% vào năm 2023.

Giải Nobel Kinh tế 2025 cũng đặt ra câu hỏi thời sự cho thời đại công nghệ - làm sao để cân bằng giữa khuyến khích “sự hủy diệt mang tính sáng tạo” và bảo vệ những người bị tác động bởi công nghệ mới? Làm sao để các chính phủ vừa thúc đẩy đổi mới, vừa duy trì công bằng xã hội?

Giáo sư Philippe Aghion nhấn mạnh rằng, các chính phủ nên “bảo vệ con người, chứ không phải bảo vệ công việc cũ”, tức là tập trung đào tạo lại, hỗ trợ chuyển đổi nghề, thay vì kìm hãm đổi mới, duy trì các ngành lỗi thời chỉ để giữ việc làm. Đây chính là tư duy “chủ động thích ứng”, hướng đi mà nhiều nền kinh tế phát triển như Đan Mạch, Nhật Bản, Singapore đang áp dụng - khuyến khích đổi mới, song song với mạng lưới an sinh linh hoạt giúp người lao động chuyển đổi nghề nghiệp.

Thực tế cho thấy, từ cách mạng công nghiệp lần thứ nhất đến thời đại AI hiện nay, “sự phá hủy mang tính sáng tạo” vẫn là quy luật phát triển của nhân loại, nơi tri thức, công nghệ và thể chế quyết định liệu một quốc gia sẽ tiến lên phía trước hay tụt lại phía sau.

Giải Nobel Kinh tế năm nay không chỉ tôn vinh những thành tựu khoa học, mà còn gửi gắm một thông điệp thời sự sâu sắc về bản chất của tăng trưởng trong thế kỷ XXI. Trong bối cảnh thế giới đang chứng kiến sự trở lại của các hàng rào thuế quan và chủ nghĩa dân tộc kinh tế, quan điểm của GS. Philippe Aghion được xem là lời nhắc nhở kịp thời - bảo hộ có thể bảo vệ lợi ích trước mắt, nhưng về lâu dài sẽ làm chậm quá trình sáng tạo - động cơ cốt lõi của tăng trưởng.

Minh Anh