Nỗ lực hồi sinh những 'mạch nguồn ký ức'

Trước thực tế đó, ở nhiều nơi, những nỗ lực hồi sinh đang bền bỉ diễn ra: Từ dự án cải tạo quy mô lớn, sáng kiến của doanh nghiệp đến tạo dựng thói quen mới trong từng hộ gia đình... Cho dù đây là một hành trình dài và khó có kết quả ngay như mong đợi, nhưng mỗi giọt mồ hôi, mỗi ý thức xanh hôm nay sẽ góp phần đưa những dòng sông trở lại trong lành khi xưa.

Phó Chủ tịch UBND thành phố Hà Nội Nguyễn Trọng Đông và các đại biểu nhấn nút khánh thành Nhà máy Xử lý nước thải Yên Xá.

Ô nhiễm ở mức độ báo động

Trên địa bàn thành phố Hà Nội hiện có khoảng 13 con sông lớn nhỏ với tổng chiều dài hơn 200km, từng là huyết mạch sinh thái - văn hóa - kinh tế của Thủ đô. Thế nhưng, phần lớn những “sông trăng”, “sông lụa” xưa nay đã biến thành những dòng nước đen nặng mùi lặng lẽ trôi qua phố phường, mang theo cả nỗi buồn ký ức.

Sông Tô Lịch - từng được coi là mạch nguồn văn hóa của Thăng Long xưa - giờ chỉ còn là cái tên gợi nhớ. Hình ảnh trên bến, dưới thuyền tấp nập bán mua hay hội bơi trải, rước nước... đã trở thành dĩ vãng, thay vào đó là một dòng chảy đen đặc, tù đọng quanh co, tù hãm giữa phố phường. Nhuệ Giang, con sông từng nuôi sống biết bao cánh đồng và lưu giữ nhiều giá trị văn hóa, nay cũng trở thành nguồn ô nhiễm. Vào những ngày nắng nóng, ở nhiều đoạn, mùi xú uế nồng nặc bốc lên từ lòng sông đặc quánh bùn và rác.

“Sống gần sông mà như gần bãi rác lộ thiên”, người dân các phường Hà Đông, phường Kiến Hưng hay xã Đại Thanh, nơi Nhuệ Giang từng gắn bó máu thịt với đời sống, đã than thở như vậy. Tình cảnh tương tự diễn ra với sông Đáy - “nàng thơ” của xứ Đoài một thời. Dòng chảy trầm mặc, xanh trong nay đã bị thay thế bằng sắc nước đen kịt, mùi hôi nồng nặc. Ông Nguyễn Văn Sửu (74 tuổi, xã Quảng Bị) bùi ngùi: “Trước kia, nước sông trong veo, tôm cá đầy, cả làng tắm giặt ở đây. Giờ sống quay lưng với sông, tôi thấy đau lòng lắm!”.

Không chỉ chịu ô nhiễm hữu cơ nặng, nhiều con sông còn là “điểm tập kết” nước thải sinh hoạt, công nghiệp, làng nghề. Theo Cục Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), mỗi ngày, hàng trăm nghìn mét khối nước thải đổ xuống hệ thống sông nội đô, nhưng chỉ khoảng 5/13 nhà máy xử lý vận hành hiệu quả.

Ô nhiễm sông ngòi không đơn thuần là câu chuyện môi trường, mà đang để lại những hệ lụy lớn, sâu rộng đối với đời sống xã hội. Trước hết là vấn đề sức khỏe. Khảo sát của Trung tâm Kỹ thuật nông nghiệp và Môi trường Hà Nội cho thấy, các chỉ số Amoni, Nitrit, E.Coli trên các sông của thành phố vượt quy chuẩn quốc gia từ 1,3 - 3,24 lần; thậm chí, trên sông Lừ, sông Sét, sông Nhuệ vào mùa kiệt còn vượt gấp 8 - 15 lần. Phó Trạm trưởng Trạm Y tế xã Quảng Bị Lê Thành Văn thông tin: “Chưa có thống kê chi tiết, nhưng số ca viêm mũi dị ứng, viêm da tiếp xúc, viêm phổi mạn tính ở vùng ven sông ngày một tăng. Đặc biệt, trẻ em và người già sống gần sông có biểu hiện căng thẳng tâm lý kéo dài, trầm cảm nhẹ”.

Nghiên cứu của Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội ghi nhận, mức độ hài lòng về môi trường sống ở các khu dân cư ven sông Tô Lịch, sông Nhuệ, sông Đáy thuộc nhóm thấp nhất thành phố. 67% người dân được khảo sát thừa nhận từng có ý định chuyển nhà (nếu có điều kiện) vì “không chịu nổi mùi hôi và ruồi muỗi”. Chưa có thống kê, định lượng chính xác thiệt hại do ô nhiễm sông ngòi gây ra, nhưng mỗi người Hà Nội đều cảm nhận được những mất mát to lớn: Mất mùa, mất nghề, mất đất, mất sức khỏe và mất cả ký ức. Đó là những hệ lụy không thể đong đếm.

Cứu sông phải bắt đầu từ gốc

Trước thực trạng trên, nhiều năm qua, các cơ quan chức năng của Trung ương và Thành phố Hà Nội đã đầu tư hàng chục nghìn tỷ đồng cho các dự án nạo vét, bổ cập nước, xây trạm bơm. Có thể kể đến Dự án bổ cập nước sông Tích với tổng mức đầu tư gần 7.000 tỷ đồng; Dự án xây dựng cống và kênh dẫn nước Cẩm Đình - Hiệp Thuận với số vốn khoảng 537 tỷ đồng... Tuy nhiên, hiệu quả vẫn chưa như kỳ vọng.

Tại một hội nghị về cải thiện các dòng sông ở Hà Nội, Phó Thủ tướng Chính phủ Trần Hồng Hà nhấn mạnh, việc xử lý ô nhiễm sông, hồ của Hà Nội là hết sức cấp bách, cần được triển khai nhanh nhất có thể. Ông cho rằng phương án bổ cập nước từ sông Hồng vào sông Tô Lịch có đầy đủ căn cứ chính trị, pháp lý, cơ sở khoa học và thực tiễn. UBND thành phố Hà Nội được giao trách nhiệm tính toán phương án, giải pháp kỹ thuật để triển khai, bảo đảm các mục tiêu về môi trường, tính bền vững, hiệu quả kinh tế, đồng thời xem xét mức độ tác động, ảnh hưởng trong quá trình thi công, vận hành trạm bơm, tuyến ống dẫn và dòng chảy tới các công trình xung quanh.

Thành phố Hà Nội đã phê duyệt đề án phục hồi chất lượng môi trường và phát triển hệ thống 4 sông nội đô gồm Tô Lịch, Kim Ngưu, Lừ, Sét giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030. Trước mắt, Thành phố tập trung phục hồi sông Tô Lịch, với mục tiêu là đến ngày 2-9-2025, dòng sông này phải được cấp nước trở lại từ sông Hồng.

Mới đây, vào sáng 19-8, UBND thành phố Hà Nội đã tổ chức Lễ khánh thành Nhà máy Xử lý nước thải Yên Xá công suất 270.000m³/ngày đêm. Đây là hạng mục chính của Hệ thống xử lý nước thải Yên Xá, phục vụ cải thiện môi trường trên diện tích lưu vực 4.874ha, bao gồm 20 phường nội đô. Dự án Hệ thống xử lý nước thải Yên Xá được thực hiện từ năm 2013, khởi công tháng 1-2019 và kết thúc vào năm 2027. Dự án có nhiều gói thầu, với tổng mức đầu tư sau điều chỉnh của HĐND thành phố Hà Nội là 11.196 tỷ đồng, giảm gần 5.100 tỷ đồng so với dự kiến ban đầu. Khi toàn bộ dự án hoàn thành vào năm 2027, Hà Nội sẽ không chỉ giải quyết căn cơ bài toán nước thải đô thị, mà còn mở ra triển vọng hồi sinh những dòng sông từng gắn bó mật thiết với đời sống, ký ức và văn hóa của người dân như Tô Lịch, Lừ, Sét...

Song song đó, các gói thầu số 3 và 4 thuộc Dự án xử lý nước thải Yên Xá đang được đẩy nhanh tiến độ, xây dựng các đập dâng tại Thanh Liệt, cầu Dậu, cầu Cót nhằm tạo dòng chảy ổn định. Thành phố cũng đã báo cáo, đề xuất Chính phủ cho phép các tỉnh, thành phố thuộc lưu vực sông Nhuệ - Đáy tiếp tục phối hợp triển khai chương trình, kế hoạch bảo vệ môi trường nước lưu vực sông Nhuệ - Đáy tại địa phương; kiến nghị Bộ Nông nghiệp và Môi trường bố trí kinh phí đầu tư cải tạo giai đoạn 2 sông Đáy, nạo vét sông Nhuệ và sớm khởi công Trạm bơm Liên Mạc để bơm nước từ sông Hồng vào sông Nhuệ, cải thiện tình trạng ô nhiễm...

Các chuyên gia môi trường nhận định, nếu không kiểm soát được nguồn xả thải đầu nguồn, mọi nỗ lực cải tạo sông ngòi vẫn chỉ như “cưỡng ép dòng chảy”. Muốn cứu sông phải bắt đầu từ gốc, xử lý nước thải, quy hoạch đô thị gắn với sông, thay đổi hành vi cộng đồng và xây dựng cơ chế liên kết vùng bền vững. Theo Tiến sĩ Lê Thị Thu Hương (Trường Đại học Thủ đô Hà Nội), “khơi dòng” không chỉ là khơi nước, mà còn là khơi lại ký ức, bản sắc và niềm tin của cộng đồng. Để hồi sinh các dòng sông, cần một chiến lược tổng thể, gồm: Tăng tốc đầu tư hệ thống xử lý nước thải đồng bộ bằng cách tách biệt nước thải và nước mưa; ưu tiên hoàn thiện 16 nhà máy xử lý theo quy hoạch; thay đổi hành vi xã hội thông qua tuyên truyền môi trường, giáo dục học đường; khuyến khích các nhóm cộng đồng tham gia làm sạch sông. Đặc biệt, quy hoạch đô thị phải gắn với trục sông xanh theo phương châm không lấp, không lấn sông mà sống cùng sông, tận dụng sông làm không gian công viên, giao thông và cảnh quan sinh thái.

Không một đô thị hiện đại nào có thể phát triển bền vững nếu dòng sông của nó bị bóp nghẹt bởi ô nhiễm và sự vô cảm. Khơi thông dòng chảy không chỉ tạo sức sống mới cho hệ sinh thái, mà còn gìn giữ văn hóa, kết nối các thế hệ và khẳng định tư duy phát triển xanh. Khi mỗi người dân ý thức không xả rác xuống sông, mỗi doanh nghiệp kiên trì sản xuất sạch, mỗi nhà quy hoạch đặt lợi ích môi trường lên trước lợi nhuận..., những hành động nhỏ ấy sẽ cộng hưởng thành sức mạnh lớn, khơi lại mạch sống xanh cho những dòng sông đang dần cạn kiệt.

Bài và ảnh: Hoàng Văn