Những nội dung cơ bản trong Nghị quyết thí điểm Viện Kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự

Đồng chí Nguyễn Huy Tiến, Viện trưởng VKSND tối cao trình Quốc hội khóa XV dự thảo Nghị quyết của Quốc hội về việc thí điểm Viện Kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công, tại Kỳ họp thứ 9, ngày 24/6/2025. Ảnh: VPQH cung cấp.

Nghị quyết có hiệu lực thi hành từ ngày 1/1/2026 và được áp dụng thí điểm trong 3 năm tại các tỉnh, thành phố: Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Cần Thơ, Quảng Ninh và Đắk Lắk.

Các nguyên tắc thực hiện cơ bản

Nghị quyết quy định chi tiết việc VKSND khởi kiện vụ án dân sự công ích, áp dụng đối với VKSND, Tòa án nhân dân, các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan trong việc giải quyết vụ án dân sự công ích.

Các nguyên tắc thực hiện cơ bản bao gồm:

Việc khởi kiện và giải quyết vụ án dân sự công ích phải tuân thủ Nghị quyết này và quy định khác của pháp luật dân sự có liên quan.

VKSND chỉ khởi kiện khi đã có thông báo, kiến nghị tới cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền nhưng họ không thực hiện khởi kiện.

Đặc biệt, vụ án dân sự do VKSND khởi kiện để bảo vệ lợi ích công cộng không được hòa giải và không đưa ra yêu cầu phản tố.

Cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan phải phối hợp với VKSND và Tòa án...

Xác định rõ phạm vi lợi ích công và các đối tượng được bảo vệ

Nghị quyết đã nêu rõ các khái niệm quan trọng để xác định phạm vi khởi kiện của VKSND. Theo đó:

Nhóm dễ bị tổn thương bao gồm:

Trẻ em theo quy định của Luật Trẻ em.

Người cao tuổi theo quy định của Luật Người cao tuổi.

Người khuyết tật theo quy định của Luật Người khuyết tật.

Phụ nữ đang mang thai hoặc đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi.

Người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi và người mất năng lực hành vi dân sự theo quy định của Bộ luật Dân sự.

Người dân tộc thiểu số cư trú tại vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn.

Lợi ích công gồm lợi ích công cộng, lợi ích Nhà nước thuộc các lĩnh vực:

Đầu tư công;

Đất đai, tài nguyên, tài sản công khác;

Môi trường, hệ sinh thái;

Di sản văn hóa;

An toàn thực phẩm, dược phẩm;

Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.

“Trường hợp không có người khởi kiện” được hiểu là khi pháp luật chưa quy định cơ quan, tổ chức, cá nhân nào có quyền, trách nhiệm khởi kiện; hoặc pháp luật đã quy định nhưng cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền, trách nhiệm khởi kiện nhưng đã không khởi kiện.

Khi nào VKSND khởi kiện?

VKSND sẽ khởi kiện trong hai trường hợp chính:

Thứ nhất, qua tiếp nhận thông tin từ các nguồn quy định tại các khoản 1, 2 và 4 Điều 10 của Nghị quyết này, Viện kiểm sát tiến hành kiểm tra, xác minh và xác định có vi phạm gây thiệt hại đến quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương hoặc lợi ích công, sau khi thông báo cho chủ thể có liên quan, kiến nghị với cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền, trách nhiệm khởi kiện theo quy định tại khoản 2 Điều 13 của Nghị quyết này nhưng không có người khởi kiện thì Viện kiểm sát khởi kiện.

Thứ hai, trong quá trình giải quyết vụ án, vụ việc, Viện kiểm sát phát hiện có vi phạm gây thiệt hại đến quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương hoặc lợi ích công nhưng không thể giải quyết trong cùng vụ án, vụ việc đó, sau khi thông báo cho chủ thể có liên quan, kiến nghị với cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền, trách nhiệm khởi kiện theo quy định tại khoản 2 Điều 13 của Nghị quyết này nhưng không có người khởi kiện thì Viện kiểm sát khởi kiện.

Thẩm quyền xét xử vụ án dân sự công ích

Theo Nghị quyết, Tòa án khu vực có thẩm quyền xét xử theo thủ tục sơ thẩm vụ án dân sự công ích. Thẩm quyền của Tòa án được xác định theo thứ tự sau đây:

Tòa án nơi cư trú, làm việc của cá nhân, nơi có trụ sở chính của cơ quan, tổ chức là bị đơn. Nếu các bị đơn cư trú, làm việc, có trụ sở ở nhiều nơi khác nhau thì Viện kiểm sát có thể yêu cầu một trong các Tòa án ở nơi đó giải quyết. Nếu tranh chấp phát sinh từ hoạt động của chi nhánh tổ chức thì Viện kiểm sát có thể yêu cầu Tòa án nơi tổ chức có trụ sở hoặc nơi tổ chức có chi nhánh giải quyết;

Tòa án nơi xảy ra hành vi vi phạm;

Tòa án nơi xảy ra hậu quả thiệt hại.

Trường hợp đối tượng bị thiệt hại là bất động sản thì chỉ Tòa án khu vực nơi có bất động sản có thẩm quyền xét xử theo thủ tục sơ thẩm. Nếu bất động sản có ở nhiều nơi khác nhau thì Tòa án có thẩm quyền xét xử sơ thẩm là Tòa án khu vực nơi có một trong các bất động sản đó.

Trường hợp vụ án dân sự công ích do Viện kiểm sát khởi kiện từ thông tin được phát hiện qua giải quyết vụ án, vụ việc khác quy định tại khoản 3 Điều 10 của Nghị quyết này thì Tòa án có thẩm quyền xét xử theo thủ tục sơ thẩm là Tòa án khu vực đã hoặc đang giải quyết vụ án, vụ việc đó. Trường hợp Viện kiểm sát phát hiện qua giải quyết vụ án, vụ việc ở cấp tỉnh hoặc cấp trung ương thì thẩm quyền xét xử theo quy định tại khoản 1 và khoản 2 Điều 5 của Nghị quyết.

Thẩm quyền khởi kiện vụ án dân sự công ích

Theo Nghị quyết, Viện kiểm sát khu vực tương ứng với Tòa án khu vực có thẩm quyền xét xử theo thủ tục sơ thẩm vụ án dân sự công ích có quyền khởi kiện vụ án.

Bên cạnh đó, trường hợp vụ án phức tạp, giá trị thiệt hại lớn hoặc xảy ra trên địa bàn nhiều khu vực hoặc có yếu tố nước ngoài hoặc khi xét thấy cần thiết thì Viện kiểm sát cấp tỉnh có thể khởi kiện hoặc tiến hành kiểm tra, xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ, sau đó phân công cho Viện kiểm sát khu vực khởi kiện vụ án.

Cùng với đó, trường hợp vụ án rất phức tạp, giá trị thiệt hại lớn hoặc xảy ra trên địa bàn nhiều tỉnh hoặc có ảnh hưởng đến an ninh, đối ngoại hoặc khi xét thấy cần thiết thì Viện kiểm sát nhân dân tối cao có thể khởi kiện hoặc tiến hành kiểm tra, xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ, sau đó phân công cho Viện kiểm sát cấp dưới khởi kiện vụ án.

Nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát trong quá trình khởi kiện

Theo đó, Viện kiểm sát có các nhiệm vụ, quyền hạn sau:

Tiếp nhận, xử lý thông tin về việc xâm phạm quyền dân sự của chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương hoặc lợi ích công;

Kiểm tra, xác minh, thu thập thông tin, tài liệu, chứng cứ;

Yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời để bảo vệ quyền dân sự, tài sản, bảo đảm thu thập chứng cứ, bảo vệ chứng cứ, bảo đảm cho việc giải quyết vụ án hoặc việc thi hành án;

Yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân chấm dứt vi phạm và áp dụng biện pháp để ngăn chặn, khắc phục hậu quả;

Đình chỉ, phục hồi việc kiểm tra, xác minh;

Thông báo cho chủ thể có liên quan; kiến nghị với cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền, trách nhiệm khởi kiện vụ án dân sự công ích theo quy định của pháp luật; hỗ trợ việc khởi kiện;

Khởi kiện vụ án dân sự công ích và thực hiện quyền, nghĩa vụ của người khởi kiện trong quá trình giải quyết vụ án;

Kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong giải quyết vụ án, thực hiện quyền yêu cầu, kiến nghị, kháng nghị theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự.

Cùng với đó, VKSND có quyền yêu cầu các cơ quan, tổ chức, cá nhân cung cấp thông tin, tài liệu, chứng cứ trong vòng 15 ngày, và các bên có liên quan có trách nhiệm phối hợp, cung cấp thông tin, tài liệu, chứng cứ theo yêu cầu.

Khi phát hiện hành vi vi phạm, VKSND sẽ thông báo, kiến nghị đến cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền, trách nhiệm khởi kiện. Trong vòng 30 ngày, nếu các bên không phản hồi hoặc phản hồi không đầy đủ, VKSND sẽ tiến hành khởi kiện. Hồ sơ khởi kiện phải bao gồm các thông tin chi tiết về chủ thể khởi kiện, bị đơn, cơ quan/tổ chức liên quan, quyền/lợi ích bị xâm phạm, yêu cầu và lý do khởi kiện.

Tại phiên tòa, Kiểm sát viên có nhiệm vụ công bố quyết định khởi kiện, trình bày, giải thích chứng cứ, tranh luận, đề nghị thay đổi hoặc bổ sung yêu cầu khởi kiện, tiến hành các hoạt động tố tụng khác và kiểm sát việc tuân theo pháp luật…

Trách nhiệm của Tòa án và Cơ quan thi hành án

Theo Nghị quyết, Tòa án có trách nhiệm thụ lý vụ án dân sự công ích do VKSND khởi kiện. Trong trường hợp cần làm rõ nội dung, Tòa án yêu cầu VKSND bổ sung.

Các cơ quan thi hành án dân sự, thi hành án hành chính có trách nhiệm tổ chức thi hành các bản án, quyết định của Tòa án về bảo vệ lợi ích công theo đúng quy định pháp luật…

Minh Khôi