Những lần thiết quân luật chấn động lịch sử thế giới

Canada: Đoàn xe Tự do năm 2022

Cảnh sát có mặt để giải tán trong ôn hòa cuộc biểu tình Đoàn xe tự do chặn cây cầu Ambassador nối Mỹ - Canada . Hình ảnh: AP

Tháng 2/2022, Canada chứng kiến một trong những cuộc biểu tình lớn nhất trong lịch sử liên quan đến việc chống lại các chính sách tiêm vaccine COVID-19. Để ứng phó với tình hình ngày càng căng thẳng, Chính phủ liên bang đã viện dẫn Đạo luật Tình trạng Khẩn cấp, được ban hành lần đầu tiên vào ngày 14/2/1988.

Trước đó, từ cuối tháng 1/2022, phong trào biểu tình mang tên "Đoàn xe Tự do" đã bắt đầu hình thành. Các tài xế xe tải và những người ủng hộ đã tụ tập tại Ottawa để phản đối quy định yêu cầu tiêm vaccine đối với những người lái xe vận chuyển hàng hóa qua biên giới Canada và Hoa Kỳ. Cuộc biểu tình này đã thu hút sự tham gia của khoảng 15.000 người cùng hơn 3.000 phương tiện, khiến cho nhiều tuyến đường tại thủ đô của Canada bị tắc nghẽn, đặc biệt là khu vực xung quanh Tòa nhà Quốc hội, trong nhiều tuần liền.

Để giải quyết tình trạng bất ổn này, Thủ tướng Justin Trudeau đã ban hành Đạo luật Tình trạng Khẩn cấp, trao cho lực lượng thực thi pháp luật quyền lực đặc biệt nhằm "chấm dứt các cuộc phong tỏa biên giới và việc chiếm đóng trung tâm Ottawa". Đạo luật còn cho phép các ngân hàng đóng băng tài khoản bị nghi ngờ hỗ trợ các cuộc biểu tình mà không cần lệnh tòa, đồng thời miễn trừ pháp lý cho họ khi thực hiện các biện pháp này.

Trước tình hình căng thẳng và tác động tiêu cực đến thương mại, đặc biệt là trên Cầu Ambassador - nơi chiếm tới 1/4 lượng giao dịch thương mại giữa hai nước Mỹ - Canada. Cuộc biểu tình gây thiệt hại kinh tế ước tính từ 300-360 triệu đô la mỗi ngày.

Đến ngày 21/2, các cuộc biểu tình và phong tỏa đã được giải quyết thông qua các hoạt động của cảnh sát quy mô lớn và Đạo luật Tình trạng Khẩn cấp đã chính thức được gỡ bỏ vào ngày 23/12/2022. Mặc dù phần lớn người dân Canada ủng hộ các chính sách liên quan đến vaccine, sự phản đối vẫn nổi lên mạnh mẽ từ những người cảm thấy quyền tự do cá nhân của họ bị xâm phạm, tạo nên một chương mới trong lịch sử xã hội Canada.

Nhật Bản: Thiết quân luật sau thảm họa động đất Kantō năm 1923

Trận động đất Kantō khiến cả thành phố sụp đổ trong giây lát. Ảnh: Hulton Deutsch

Trong vòng 30 phút sau chấn động đầu tiên, gió lớn đã khiến các đám cháy từ bếp gas bị lật và đường ống dẫn gas bị vỡ lan rộng khắp Tokyo. Hơn 130 đám cháy lớn đã bùng phát, đặc biệt ở các khu vực đông dân cư như Asakusa, Kanda, Nihonbashi, Kyobashi, Honjo, Fukagawa, Shitaya và quận Ginza.

Kinh hoàng hơn, 5 cơn bão lửa độc lập đã bùng phát, thiêu rụi tất cả mọi thứ trên đường đi của chúng. Một nhân chứng tên là Koizumi Tomi đã mô tả cơn bão lửa như "một bức tường lửa khổng lồ… như một cơn thủy triều lửa từ địa ngục", khiến không khí nóng lên như đá tan chảy.

Trận động đất Kantō đã gây ra cái chết của hơn 100.000 người, đặc biệt là tại thủ đô Tokyo, nơi chịu thiệt hại nặng nề nhất. Để lập lại trật tự, Bộ Nội vụ Nhật Bản đã ban hành chế độ thiết quân luật. Trong bối cảnh hỗn loạn, tin đồn về việc kiều dân Triều Tiên lợi dụng thảm họa để đốt phá và cướp bóc đã lan rộng, dẫn đến những hành vi bạo lực không thể kiểm soát.

Chưa kịp hồi phục từ thảm họa thiên nhiên, xã hội Nhật Bản lại phải đối mặt với tình trạng phân biệt chủng tộc. Những người Triều Tiên đã trở thành nạn nhân của sự hoảng loạn và những tin đồn thất thiệt, dẫn đến việc ước tính khoảng 10.000 người đã bị sát hại. Thảm họa này không chỉ để lại nỗi đau về mặt vật chất mà còn khơi dậy những cảm xúc mãnh liệt về chủ nghĩa dân tộc và phân biệt chủng tộc trong xã hội Nhật Bản.

Kể từ năm 1960, ngày 1/9 đã được chính phủ Nhật Bản công nhận là Ngày phòng chống thiên tai (防災の日 - Bosai no hi), nhằm nâng cao ý thức và chuẩn bị cho những thảm họa thiên nhiên có thể xảy ra trong tương lai.

Úc: Thiết quân luật sau cuộc nổi loạn của tù nhân Castle Hill

Tàu Charlotte chở những tù nhân từ Anh sang Úc trên hạm đội đầu tiên. Hình ảnh: Wiki văn học Anh

Từ năm 1788-1868, khoảng 161.700 tù nhân, trong đó có 25.000 phụ nữ, đã bị vận chuyển từ Anh đến các thuộc địa của Úc, bao gồm New South Wales, Van Diemen's Land và Tây Úc. Trong số những tù nhân này, nhiều người, đặc biệt là người Ireland, bị giam giữ vì các tội danh chính trị hoặc tham gia vào các cuộc nổi loạn xã hội, điều này đã làm gia tăng nghi ngờ từ phía chính quyền.

Cuộc nổi loạn Castle Hill diễn ra vào ngày 4-5/3/1804, đánh dấu một sự kiện quan trọng trong lịch sử Úc khi đây là cuộc nổi loạn đầu tiên của tù nhân tại đất nước này. Cuộc nổi loạn này, chủ yếu do các tù nhân Ireland lãnh đạo, bắt đầu khi quân nổi loạn chiếm giữ nhà tù New South Wales tại Parramatta. Cuộc nổi dậy nhanh chóng leo thang và dẫn đến một cuộc đụng độ với lực lượng chính phủ tại Vinegar Hill, cách Castle Hill khoảng 16 km.

Để đối phó với tình hình căng thẳng này, nhà chức trách đã ban hành bản tuyên bố thiết quân luật do Vua phê chuẩn, áp dụng cho một khu vực rộng lớn từ Castle Hill đến các khu vực Hawkesbury và Nepean. Tuyên bố này cho phép công dân có quyền giam giữ những người không có giấy thông hành hợp lệ, đồng thời áp dụng lệnh giới nghiêm và tuyên bố ân xá cho những người có liên quan để họ có 24 giờ đầu hàng.

Ngoài cuộc nổi loạn Castle Hill, lịch sử vận chuyển tù nhân đến Úc còn chứng kiến nhiều sự kiện khác phản ánh tình trạng xã hội và nhân văn của thời kỳ này. Tình trạng quá tải của các nhà tù ở Anh và quyết định tăng mức án tù chung thân thay vì án tử hình đã thúc đẩy chính phủ đưa tù nhân đến thuộc địa hình sự của Úc. Tuy nhiên, nhiều tù nhân không phải là những tội phạm nguy hiểm mà chủ yếu bị phạt vì những tội danh nhỏ hơn.

Cụ thể, tù nhân của Hạm đội đầu tiên từ Anh đến Úc bao gồm những cá nhân từ nhiều tầng lớp khác nhau, trong đó có 12% là người thất nghiệp và 44% là công nhân. Trong số những người này, cuộc nổi loạn Castle Hill bao gồm khoảng 300 tù nhân người Ireland, những người đã không bị treo cổ và đưa đến New South Wales năm 1804.

Một nhóm nổi bật khác trong lịch sử này là những người phá máy, là các nông dân phản đối việc sử dụng máy móc trong nông nghiệp. Họ cho rằng việc này gây mất việc làm và đã nổi loạn, dẫn đến việc 475 người trong số họ bị đưa đến Đất Van Diemen và New South Wales.

Như vậy, cuộc nổi loạn Castle Hill không chỉ là một sự kiện quan trọng trong lịch sử Úc mà còn phản ánh sự phức tạp trong việc xử lý tù nhân và các vấn đề xã hội trong bối cảnh thuộc địa hóa của thời kỳ này.

Ai Cập: Tình trạng khẩn cấp kéo dài 30 năm

Lực lượng an ninh Ai Cập phong tỏa các con đường trong giờ giới nghiêm, tại Cairo, Ai Cập ngày 29/3/2020. Hình ảnh: AP

Luật khẩn cấp 158 của Ai Cập được ban hành sau vụ ám sát Tổng thống Anwar Sadat vào năm 1981 và đã được gia hạn nhiều lần cho đến khi bị bãi bỏ vào tháng 5/2011, sau sự kiện Mùa xuân Ả Rập.

Tuy nhiên, thực tế, luật này đã được áp dụng trước năm 1981. Mục đích của Luật khẩn cấp là trao cho chính phủ và lực lượng cảnh sát những quyền lực rộng rãi nhằm bắt giữ và giam giữ những cá nhân được coi là "mối đe dọa" đối với Nhà nước.

Luật cũng hạn chế quyền tự do tụ tập, đặt ra các giới hạn về nơi cư trú hoặc đi lại và cho phép xét xử các cá nhân tại các tòa án quân sự không được giám sát, cũng như quyền kiểm soát và kiểm duyệt các ấn phẩm.

Trong suốt thời kỳ từ 1981-2011, dưới thời của Tổng thống Hosni Mubarak, hàng ngàn người Ai Cập đã bị giam giữ và tra tấn theo Luật khẩn cấp. Mubarak thường biện minh cho việc gia hạn luật này bằng cách viện dẫn đến các tình huống khẩn cấp như chủ nghĩa khủng bố, buôn bán ma túy, và các mối đe dọa từ tổ chức Anh em Hồi giáo Ai Cập. Tuy nhiên, các tổ chức nhân quyền đã chỉ ra rằng luật này thường được sử dụng như một công cụ để đàn áp và im lặng những ý kiến phản đối chính phủ.

Trong bối cảnh Mùa xuân Ả Rập, những người biểu tình đã kêu gọi bãi bỏ Luật khẩn cấp đồng thời yêu cầu chính phủ chịu trách nhiệm về những đau khổ mà luật này đã gây ra cho người dân.

Đến tháng 8/2013, trong thời gian diễn ra các cuộc biểu tình và bạo lực giữa lực lượng an ninh và những người ủng hộ Tổng thống bị phế truất Muhammad Morsi, tình trạng khẩn cấp và lệnh giới nghiêm đã được gia hạn, nhưng đã hết hạn vào tháng 11 cùng năm.

Quy định về biểu tình mới có hiệu lực từ tháng 11/2013 cũng bị chỉ trích mạnh mẽ vì nó vẫn cho phép lực lượng an ninh duy trì những quyền hạn rộng rãi trong việc quản lý quyền tụ tập và tự do ngôn luận. Luật này cấm các cuộc biểu tình diễn ra tại nhà riêng hoặc nơi thờ cúng và yêu cầu phải có sự chấp thuận của chính phủ cho các cuộc tụ tập công cộng từ mười người trở lên.

Cuối cùng, vào ngày 25/10/2021, Tổng thống Ai Cập Abdel Fattah al-Sisi đã quyết định dỡ bỏ tình trạng khẩn cấp trên toàn quốc.

Những cuộc thiết quân luật ở các quốc gia không chỉ phản ánh những biến động chính trị, xã hội trong từng giai đoạn mà còn là những bài học sâu sắc về quyền lực, tự do, và trách nhiệm của chính phủ đối với nhân dân.

Mặc dù biện pháp này thường được áp dụng trong những hoàn cảnh khẩn cấp, nhưng nó cũng đặt ra những thách thức lớn về nhân quyền và tính hợp pháp. Qua nghiên cứu các trường hợp từ khắp nơi trên thế giới, từ Châu Mỹ đến Châu Á, ta nhận thấy rằng giữa những khủng hoảng, sự cân bằng giữa an ninh và tự do luôn là một cuộc chiến không ngừng.

Nếu như những quyết định về thiết quân luật có thể giúp khôi phục trật tự và ổn định, thì chúng cũng có thể dẫn đến những hệ lụy kéo dài cho nền dân chủ và đời sống của con người. Nhìn về phía trước, bài học từ lịch sử thiết quân luật cho thấy rằng các quốc gia cần phải thận trọng, cân nhắc giữa lợi ích an ninh và quyền lợi của công dân trong hành trình xây dựng một xã hội công bằng và bền vững.

Minh Phú