'Nhị diện mai phục' Quốc bảo sâm Ngọc Linh

Tại các xã Măng Ri, Đăk Sao, Đăk Tờ Kan, Tu Mơ Rông… (tỉnh Quảng Ngãi), hàng trăm hộ dân và doanh nghiệp trồng sâm đang rơi vào vòng xoáy lo âu và những đêm dài mất ngủ. Nguy cơ mất trắng đang treo lơ lửng trên rừng sâm bạc tỷ.

Chuột phá trắng luống

Ở nơi rẻo cao quanh dãy Ngọc Linh vùng đất quanh năm mây phủ giữa lưng chừng trời có một loài cây được ví như “quốc bảo của Việt Nam”. Đó là sâm Ngọc Linh, loại dược liệu quý chỉ có thể sinh trưởng ở độ cao trên 1.200m và đạt mật độ cao nhất ở khoảng từ 1.700-2.000m so với mặt nước biển dưới tán rừng già thuộc địa bàn tỉnh Quảng Ngãi và TP. Đà Nẵng.

Thủ phủ sân Ngọc Linh. Ảnh: Nguyễn Ngọc

Với người đồng bào Xơ Đăng vùng cao các xã Măng Ri, Đăk Sao, Đăk Tờ Kan, Tu Mơ Rông..., sâm Ngọc Linh không chỉ là một loại cây trồng, mà là ân tình của rừng, là “cần câu vàng” giúp họ vượt qua đói nghèo, đổi đời nơi núi cao heo hút. Đã có những hộ trở thành tỷ phú nhờ cây sâm quý.

Thế nhưng, khi sâm lên giá, có thời điểm hàng trăm triệu đồng một ký củ, người trồng sâm nơi đây không chỉ phải lắp đặt hệ thống an ninh nghiêm ngặt để chống kẻ gian trộm cắp, họ còn phải đối mặt với một “kẻ trộm đặc biệt”, không đến từ thế giới con người, nhưng lại khiến bà con bất lực. Đó là loài gặm nhấm tinh ranh, đó là chuột.

Những ngày đầu tháng 8, con đường vào rừng Ngọc Linh (xã Măng Ri) vẫn còn ngổn ngang dấu tích thiên tai. Cây rừng ngã đổ chồng chéo, lá vàng phủ dày mặt đất và cả nhiều luống sâm bị gió quật tung tấm bạt ni lông che phủ. Giữa khung cảnh ấy, mối hiểm họa chuột kéo đàn phá hoại các vườn sâm khiến người trồng sâm mất ăn, mất ngủ.

Phóng viên Tiền Phong theo chân lực lượng bảo vệ Công ty Cổ phần sâm Ngọc Linh Kon Tum - một trong những công ty trồng sâm lớn nhất tại đây, vào chốt giữ sâm. Tại đây chứng kiến trên nhiều luống sâm, chùm quả bị gặm nham nhở hoặc bị ăn sạch, chỉ còn vài quả lẻ loi như bị “bỏ quên”.

Có cây bị chuột cắn ngang thân, quả rụng lả tả. Không chỉ ăn quả như các năm trước, loài gặm nhấm này còn kéo cành về làm tổ, thậm chí đào cả củ sâm để gặm, gây thiệt hại nặng nề.

“Chuột xuất hiện nhiều lạ thường, nhất là sau mưa. Đêm nào cũng phải đi bắt, có tuần bắt tới 500 con mà vẫn không xuể. Chuột ở đây có kích cỡ khác nhau, từ nhỏ bằng ngón tay út đến to bằng ngón tay cái, leo trèo nhanh nhẹn, dễ dàng vượt qua bạt chắn hay bao bọc quả. Nghiệt là sâm Ngọc Linh lại là món khoái khẩu của chúng”, một bảo vệ rừng chia sẻ.

Những biện pháp thủ công như phủ bạt ni lông, bao nhựa… được nhiều hộ dân áp dụng với hy vọng ngăn chuột phá hoại. Thế nhưng, chúng chỉ hiệu quả trong thời gian ngắn. Chỉ sau vài tháng, bạt xuống cấp, chuột dễ dàng cắn thủng, chui vào vườn. Không chỉ các công ty bị ảnh hưởng mà nhiều hộ dân trồng sâm nhỏ lẻ cũng lao đao vì mất trắng.

Tại xã Măng Ri, vườn sâm của chị Y Phượng (làng Ko Sia 2) vừa bị chuột phá hoại khiến khoảng 3.000 cây giống bị hỏng, ước tính thiệt hại gần 300 triệu đồng.

“Chuột nó cắn gãy cả thân, có cây bị moi cả rễ lên, không cứu được nữa. Trước giờ trồng sâm là giữ từng li từng tí, chăm như con nhỏ, giờ nhìn cả vườn tan nát mà đứt ruột”, chị Phượng nghẹn ngào.

Ở thôn Long Hy, anh A Miên cũng trong tình cảnh tương tự. Vườn sâm hơn 2 năm tuổi của anh bị chuột đào xới tan hoang chỉ sau vài đêm.

Trộm rình rập

Nếu chuột gây thiệt hại từng ngày, thì trộm sâm gieo nỗi bất an triền miên. Chỉ cần sơ hở vài tiếng hoặc vắng nhà qua đêm, người trồng sâm có thể mất trắng cả vườn.

Tại xã Măng Ri, nhiều vụ trộm đã xảy ra từ đầu năm. Gia đình anh Nguyễn Hữu Nam mất 100 cây sâm 7-8 năm tuổi, anh Quách Văn Nghi mất 178 cây, trong đó có 80 cây gần đến kỳ thu hoạch. Tất cả số sâm này đều có chỉ dẫn địa lý, nhưng việc truy tìm thủ phạm vẫn bế tắc.

Các công ty trồng sâm lớn ít bị mất nhờ hệ thống hàng rào kiên cố, khóa cổng và lực lượng bảo vệ trực 24/24. Ngược lại, các hộ nhỏ lẻ thường ở sâu trong núi, điều kiện bảo vệ hạn chế, dễ trở thành mục tiêu. Dịp Tết hoặc mùa mưa, khi chủ vườn phải rời đi, nguy cơ mất sâm càng cao.

Những loài chuột cắn phá sâm Ngọc Linh gây thiệt hại nặng nề Ảnh: Nguyễn Ngọc

Những hạt sâm Ngọc Linh dù được bảo vệ nhưng vẫn bị chuột tấn công. Ảnh: Nguyễn Ngọc

Một cán bộ xã Măng Ri kể lại: Cách đây chừng 2 năm, 1 cán bộ xã Măng Ri hùn vốn trồng sâm Ngọc Linh với 2 người. Sau Tết Nguyên đán trở lại vườn, đã thấy sâm Ngọc Linh trồng bị kẻ xấu nhổ sạch. Đó là chưa kể, có trường hợp chỉ rời nhà một ngày đã mất sạch cả vườn. Trước đây, kẻ gian thường bán sâm trộm ngay trong vùng, nên vẫn có cơ hội lần ra dấu vết. Nay, sâm bị đưa sang các địa phương khác tiêu thụ, khiến việc truy tìm gần như không thể.

Giải pháp nào cho “quốc bảo”?

Sâm Ngọc Linh là loài thảo dược được mệnh danh “quốc bảo” của Việt Nam, phải mất hàng chục năm mới tới kỳ thu hoạch, với giá trị có thể lên tới hàng trăm triệu đồng mỗi kg. Điều kiện tự nhiên khắc nghiệt và vùng trồng giới hạn khiến mỗi cây sâm bị mất hay phá hoại đều là thiệt hại lớn, khó có thể bù đắp.

Theo thống kê của UBND xã Măng Ri, từ đầu năm đến nay, toàn xã có 190 hộ trồng sâm bị thiệt hại bởi chuột và trộm. Ông Phạm Xuân Quang - Chủ tịch UBND xã, cho biết công an xã đang điều tra các vụ trộm và sẽ triển khai nhiều biện pháp phòng ngừa.

Tuy nhiên, các giải pháp hiện tại vẫn mang tính ứng phó tạm thời. Về lâu dài, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, lực lượng bảo vệ rừng và các đơn vị chuyên môn để xây dựng phương án tổng thể, từ kiểm soát chuột hại bằng biện pháp sinh học, đặt bẫy thông minh, đến tăng cường an ninh với hệ thống cảnh báo sớm và cơ chế truy xuất nguồn gốc nghiêm ngặt để hạn chế tiêu thụ sâm trộm.

Mặc dù người dân đã làm tất cả mọi biện pháp, nhưng vẫn không thể tiêu diệt được loài chuột chuyên ăn sâm Ngọc Linh

Giữa núi rừng Ngọc Linh, những gốc sâm quý vẫn âm thầm vươn lên từ lớp đất ẩm mát, chắt lọc tinh túy trời đất. Nhưng nếu “cuộc chiến” với chuột và trộm cứ kéo dài, thiệt hại không chỉ dừng lại ở con số hàng tỷ đồng, mà còn đe dọa cả nỗ lực bảo tồn, phát triển giống sâm quý hiếm này.

Nguyễn Ngọc