Nhãn lồng Phố Hiến, Hơi thở đất Hưng Yên, niềm tự hào xứ Nhãn

Niềm vui của Bà Trịnh Thị Thắng, được mùa nhãn chín. Ảnh Thanh Thảo

Nhãn Hưng Yên có nguồn gốc từ hàng trăm năm trước. Từ thời Lê Trịnh, nhãn lồng đã nổi tiếng là sản vật quý, được dâng tiến vua chúa trong kinh thành. Phố Hiến, nơi giao thương sầm uất của các thương nhân Trung Hoa, Nhật Bản, Hà Lan, Bồ Đào Nha, nơi hội tụ văn hóa Đông Tây thời trung đại, cũng chính là nơi nhãn lồng bén rễ, nở hoa và kết trái. Từ những gốc nhãn cổ thụ trăm năm tuổi ở vùng Nễ Châu, xã Hồng Nam (nay là xã Tân Hưng, tỉnh Hưng Yên), những vườn nhãn lồng đã lan tỏa khắp vùng đất bãi phù sa ven sông Hồng.

Cái tên “nhãn lồng” bắt nguồn từ việc quả nhãn được lựa chọn kỹ càng, buộc vào từng chùm, lồng vào những khung tre, nứa để giữ nguyên hình thức đẹp, tránh dập nát khi tiến vua. Nhãn lồng vì thế không chỉ là một loại trái cây, mà là sản phẩm chứa đựng cả sự tinh tế, công phu của người trồng và sự trọng thị trong cung cách tiến cống của người Việt.

Không phải ngẫu nhiên nhãn Hưng Yên lại ngon và nổi bật hơn hẳn so với nhiều nơi khác. Đó là bởi khí hậu vùng này có sự giao hòa giữa nắng nóng miền Bắc và độ ẩm đặc trưng vùng đồng bằng Bắc Bộ, cùng với đất phù sa cổ ven sông Hồng rất thích hợp để cây nhãn phát triển.

Quả nhãn Hưng Yên, đặc biệt là giống nhãn đường phèn, nhãn cùi dày, có những đặc điểm dễ nhận biết: trái to, tròn đều, vỏ mỏng, màu vàng nâu sáng bóng, cùi dày, giòn, mọng nước, vị ngọt đậm đà nhưng thanh mát, không gắt. Hạt nhãn nhỏ, hương thơm nhẹ, hậu vị ngọt kéo dài. Khi bóc ra, múi nhãn trắng trong như thạch, dậy lên hương thơm đặc trưng. Chính những đặc tính này đã làm nên danh tiếng “nhãn tiến vua”, khó có loại nhãn nào sánh được.

Theo thống kê của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hưng Yên, đến nay toàn tỉnh có khoảng hơn 3.800 ha diện tích trồng nhãn, trong đó có hơn 1.900 ha đạt tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP và các tiêu chí nông nghiệp hữu cơ khác. Sản lượng trung bình hàng năm đạt trên 40.000 tấn, trong đó hàng nghìn tấn phục vụ thị trường xuất khẩu sang các nước khó tính như Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc, Trung Quốc...

Du khách đến vườn thăm quan, thưởng thức nhãn và chụp ảnh kỷ niệm. Ảnh Ngô Hương

Du khách đến vườn thăm quan, thưởng thức nhãn và chụp ảnh kỷ niệm. Ảnh Ngô Hương

Điều đặc biệt, các vùng trồng nhãn tập trung hiện nay vẫn nằm chủ yếu ở vùng đất cổ của Phố Hiến như xã Hồng Nam, phường Hồng Châu, xã Quảng Châu... Trong đó, xã Hồng Nam (nay là xã Tân Hưng) chính là “thủ phủ” nhãn lồng của tỉnh với nhiều hộ trồng nhãn lâu đời, quy mô từ vài chục đến hàng trăm cây. Một trong những hộ tiêu biểu là gia đình bà Trịnh Thị Thắng (76 tuổi), trú tại đội 8, thôn Nễ Châu, xã Tân Hưng. Vườn nhãn nhà bà có 46 cây giống nhãn đường phèn đặc biệt, loại “quả vuông” một giống mới có vỏ mỏng, cùi dày, hạt nhỏ, thơm ngọt được thị trường ưa chuộng. Nhờ áp dụng mô hình trồng nhãn theo hướng hữu cơ, tưới nhỏ giọt, sử dụng phân bón sinh học, mỗi mùa vụ gia đình bà Thắng thu về hàng chục triệu đồng mỗi cây.

Trong bối cảnh hội nhập và yêu cầu ngày càng cao về chất lượng nông sản, tỉnh Hưng Yên đã và đang đẩy mạnh chuyển đổi số trong sản xuất, quản lý mã vùng trồng, truy xuất nguồn gốc, xây dựng chỉ dẫn địa lý và quảng bá thương hiệu nhãn lồng trên các nền tảng thương mại điện tử.

Ngoài ra, tỉnh còn khuyến khích người dân ứng dụng công nghệ cao, kỹ thuật canh tác bền vững, không hóa chất, tăng cường tập huấn kỹ thuật, liên kết với doanh nghiệp để bao tiêu sản phẩm. Các lễ hội nhãn lồng Phố Hiến cũng được tổ chức thường niên nhằm quảng bá sản vật địa phương gắn với du lịch sinh thái vườn trải nghiệm thu hoạch thưởng thức nhãn tại vườn.

Một điểm sáng là các HTX nhãn ở Tân Hưng đã mạnh dạn liên kết với các sàn TMĐT lớn như Postmart, Voso, Shopee, Lazada... để đưa trái nhãn đến tay người tiêu dùng trên cả nước chỉ sau 24 - 48h từ khi thu hái. Từ mô hình truyền thống, nay nông dân Hưng Yên đã bước vào sân chơi kinh tế số một cách tự tin và hiệu quả.

Nhãn không chỉ là cây trồng. Với người dân Hưng Yên, nhãn là ký ức, là hồn quê, là “đặc sản gắn bó máu thịt” với vùng đất cha ông để lại. Mỗi mùa nhãn chín, cả xứ Nhãn như bừng dậy sức sống, từ những đứa trẻ háo hức trèo cây đến những cụ già lom khom lựa quả, từ thương lái vào ra tấp nập đến tiếng gọi nhau cười nói rộn ràng khắp vườn. Nhãn đã thực sự trở thành một biểu tượng nông sản văn hóa của vùng đất Hưng Yên.

Không ít du khách khi trở lại Phố Hiến xưa đều ngỡ ngàng trước những hàng nhãn cổ thụ, rợp bóng bên mái đình, lối chùa. Có người xúc động thốt lên: “Ăn một trái nhãn Phố Hiến, thấy cả một trời ký ức quê hương”. Đó là giá trị vượt thời gian mà chỉ những sản vật mang trong mình cốt cách của một vùng văn hóa mới có thể lưu giữ được.

Hưng Yên hôm nay không chỉ tự hào là đất học, đất văn hiến, mà còn là vùng đất của một thương hiệu nông sản quốc gia Nhãn lồng Phố Hiến. Từ trái nhãn bình dị, người nông dân nơi đây đã gây dựng nên một di sản nông nghiệp độc đáo, góp phần làm nên bản sắc địa phương và đóng góp vào nền kinh tế đất nước. Giữa những mùa vàng đang chín rộ, giữa những chuyến xe hối hả mang nhãn đi muôn nơi, hương vị ngọt lành của xứ Nhãn vẫn miên man trong từng trái ngọt, trở thành lời mời gọi tha thiết từ mảnh đất Hưng Yên hiền hòa và đầy nồng hậu./.

Nguyễn Thị Thảo - Bệnh viện Y dược cổ truyền Hưng Yên