Nhạc khí bộ hơi trong âm nhạc truyền thống của người Khmer

Nhạc khí bộ hơi trong âm nhạc truyền thống của người Khmer có nhạc cụ Pây O, được sử dụng phổ biến trong biên chế nhạc cổ truyền. Pây O có hình dạng tựa như cây sáo trúc của người Kinh, nhưng về cấu tạo thang âm và hình thức sử dụng hoàn toàn khác nhau. Đây là một loại nhạc cụ có mặt từ rất lâu đời trong bộ nhạc khí của người Khmer. Nghệ nhân Danh Yên, ở xã Lâm Tân, TP. Cần Thơ cho biết:“Pây O trên thân có 8 lỗ, phía trước 7 lỗ và đằng sau 1 lỗ. Trong 8 lỗ tương ứng với 8 nốt. Thứ hai là có lưỡi thổi làm từ cây trúc và để thổi ra tiếng phải có bình làm từ bầu dán vào thân Pây O thì mới thổi nghe tiếng được”.

Nhạc khí bộ hơi trong âm nhạc truyền thống của người Khmer có nhạc cụ Pây O.

Vì là nhạc khí thuộc bộ hơi nên khi biểu diễn Pây O đòi hỏi người chơi phải nuôi hơi được dài và có lực thổi tốt. Để làm được điều đó, mỗi nhạc công phải rèn luyện bằng cách thổi nhánh bông súng, thổi ống hút vào trong ly nước để giữ hơi, điều khiển lực thổi của mình.

Ông Danh Nan, ở xã Mỹ Hương, TP. Cần Thơ có niềm đam mê âm nhạc truyền thống từ nhỏ, chơi được trống, đàn cò, khưm… nhưng với nhạc cụ Pây O, ông đang tập luyện từng ngày cùng thầy Danh Yên để có thể chơi tốt nhạc cụ này. Ông Danh Nan chia sẻ: “Đầu tiên thấy người ta thổi cũng dễ lắm nhưng khi bắt đầu học thấy rất khó. Thầy dạy cách lấy hơi, giữ hơi, nhưng tôi thấy rất khó. Vì yêu các loại nhạc cụ của dân tộc nên tôi quyết tâm học cho biết hết”.

Pây O đóng vai trò khá quan trọng trong biên chế nhạc truyền thống của người Khmer. Tuy nhiên, nhạc cụ này đòi hỏi người học phải có năng khiếu và tập luyện tốt mới chơi được. Cũng chính vì thế, người thông thạo nhạc cụ này ngày càng ít đi, khiến Pây O dần bị mai một trong biên chế âm nhạc Khmer. Nghệ nhân Danh Yên cho biết thêm: “Trong dàn nhạc truyền thống tôi thấy Pây O đóng vai trò quan trọng nhất, bởi vì nó là nhạc cụ dẫn đầu để cho đàn cò, đàn khưm kéo theo. Người học Pây O không phải ai cũng thổi được, thường trong nhóm nhạc 10 người mà thổi được Pây O chỉ có một hai người mà thôi. Với tôi thì tôi sẽ cố gắng trao truyền cho thế hệ trẻ những ai muốn học, bởi vì tre già măng phải mọc, không để nó mất đi được”.

Cùng với Pây O, Sro Lay cũng thuộc nhạc khí bộ hơi. Về hình dáng, Sro Lay khác với Pây O, tuy nhiên về cách thức sử dụng thì có nét tương đồng. Cấu tạo của nhạc cụ Sro Lay có nhiều bộ phận, mỗi bộ phận có một vai trò nhất định tạo nên tiếng Sro Lay giòn dã, ngân vang.

Người Khmer chơi Pây O.

Ở ấp Bưng Chông, xã Tài Văn, huyện Trần Đề, tỉnh Sóc Trăng cũ (nay là xã Tài Văn, TP. Cần Thơ), gia đình ông Lâm Quên đã 3 đời nối nghề thổi kèn Sro Lay cho đoàn Rô Băm Bưng Chông, nên ông nắm rõ các bài bản của nhạc Rô Băm từ nhỏ đến nay. Ông Lâm Quên cho hay: “Trong Sro Lay gồm có loa kèn, thân kèn, nắp giữ hơi làm từ gáo dừa, lưỡi thổi làm từ lá thốt nốt. Trên thân có 8 lỗ tương ứng với 8 nốt: phía trước 7, phía sau 1. Nguyên cây có 3 bộ phận là loa, thân và lưỡi thổi. Nó có 8 nốt dùng để thổi các bài cho các vai từ vua, công chúa, chằn và khỉ”.

Trong nhạc Rô Băm, ngoài tiếng trống, tiếng cồng thì tiếng Sro Lay chính là linh hồn, là âm vang khơi gợi tính cách nhân vật, khơi gợi tinh thần cho các vũ công biểu diễn. Mỗi bài bản trong Rô Băm ứng với mỗi nhân vật khác nhau và Sro Lay nhận nhiệm vụ thể hiện những bài bản đó. Ông Lâm Quên chia sẻ thêm: “Nhạc cụ Sro Lay là nhạc cụ mở đầu cho múa Rô Băm. Ban đầu là bài múa Chhu Chhai, tiếp đó đến bài dành cho vua, công chúa, sau đó mới đến bài Khum Rôn cho chằn múa. Trong đó, nếu tính tổng có tới 8 bài như: Chhu Chhai, Khum Rôn chằn, Khum Rôn khỉ, bài Khôl múa tiên nữ... Nhạc Rô Băm thiếu Sro Lay là diễn viên không múa được, bắt buộc phải có tiếng Sro Lay mới múa hay được”.

Sro lay được sử dụng nhiều trong nhạc Rô băm.

Nhạc cụ Sro Lay và Pây O được sáng tạo dựa trên sự hiểu biết sâu sắc của các bậc tiền nhân Khmer về âm nhạc. Không những thế, thông qua những nhạc cụ này còn cho thấy kỹ thuật chế tác nhạc cụ của người Khmer rất công phu và độc đáo, tạo nên nét riêng biệt, đặc sắc trong nền âm nhạc của dân tộc mình.

Thạch Hồng-CTV Sê Rây/VOV-ĐBSCL