Nhà văn, Dịch giả Đoàn Tử Huyến - Người truyền lửa tri thức Văn hóa Đông Tây

Năm năm sau ngày ông ra đi, ký ức về một con người "chơi sách" bằng cả nhiệt huyết vẫn sống động qua những trang viết của bạn bè, đồng nghiệp - những người từng cùng ông đi qua những tháng ngày say mê chữ nghĩa.

1.

Đoàn Tử Huyến sinh ra để làm cầu nối giữa hai nền văn hóa. Tốt nghiệp Đại học Vôronezh (Liên Xô), ông trở về Việt Nam với tâm nguyện truyền tình yêu văn học Nga đến độc giả quê nhà. Những năm tháng giảng dạy tại Đại học Sư phạm Ngoại ngữ Hà Nội, ông khiến sinh viên mê mẩn bởi những bài giảng đầy cảm hứng về Dostoevsky, Bulgacov, hay Pushkin. Họ nhớ mãi hình ảnh người thầy tóc dài, giọng Nghệ Tĩnh trầm ấm, kể những giai thoại văn chương như thể "chuyện của mình".

Năm 1990, tên tuổi ông gắn liền với bản dịch "Nghệ nhân và Margarita" (Mikhail Bulgacov) - tác phẩm đoạt Giải thưởng Văn học dịch của Hội Nhà văn Việt Nam. Ít ai biết, ông dịch cuốn sách này trong những ngày chống chọi với bệnh tật. "Cơn đau thể xác không bằng nỗi đau khi không thể chuyển tải trọn vẹn cái hồn của nguyên tác" - ông từng tâm sự. Bản dịch của ông được giới chuyên môn đánh giá là "có thần", khi vừa giữ được chất hài hước đen, vừa truyền tải được chiều sâu triết lý của tác phẩm.

2.

Năm 1995, khi Tạp chí Văn học nước ngoài được tái lập, Đoàn Tử Huyến trở thành "kiến trúc sư" thầm lặng. Dưới vai trò Phó Tổng biên tập (cùng nhà văn Ma Văn Kháng), ông gần như một mình gánh vác mọi công đoạn: từ biên tập, đánh máy, đến in ấn. Số đầu tiên in "Sự bất tử" (Milan Kundera) do Phạm Xuân Nguyên dịch từ bản thảo viết tay "đen xám" - một quyết định táo bạo khi Kundera còn là tác giả xa lạ với độc giả Việt. "Anh Huyến tin rằng văn chương đích thực phải vượt qua mọi rào cản" - nhà văn Ma Văn Kháng nhớ lại.

Ông cũng là người kiên quyết giữ "sự thuần khiết" cho tạp chí. Giữa thời buổi quảng cáo tràn lan, ông phản đối việc in quảng cáo trên bìa sau: "Tạp chí này phải giống như dòng suối trong veo, không một gợn bụi trần ai". Dưới sự dẫn dắt của ông, tạp chí trở thành "bữa tiệc tinh thần" với hàng trăm tác phẩm kinh điển, từ "Văn Tâm Điêu Long" (Trung Hoa) đến thơ Allen Ginsberg (Mỹ).

3.

Năm 1999, Đoàn Tử Huyến thành lập Trung tâm Văn hóa Ngôn ngữ Đông Tây - không gian kết nối tri thức hiếm có thời bấy giờ. Ông mở thư viện café sách đầu tiên ở Hà Nội, nơi độc giả vừa đọc sách miễn phí, vừa thảo luận về văn chương. "Anh muốn sách len lỏi vào từng ngõ ngách đời sống" - Dịch giả, người làm sách Lê Huy Hòa kể.

Ông cũng là người tiên phong giới thiệu các học giả bị lãng quên như Phạm Quỳnh. Năm 2007, ông tổ chức dịch và xuất bản các tiểu luận tiếng Pháp của cụ Phạm, qua đó khẳng định tư cách một nhà văn hóa lớn. "Anh Huyến luôn tìm cách 'giải oan' cho lịch sử bằng những trang sách" - dịch giả Phạm Xuân Nguyên chia sẻ.

4.

Đoàn Tử Huyến không chỉ là dịch giả, ông còn là "tứ đại gia sách" Hà Nội (cùng Quỳ, Bách, Miên). Nhưng khác với những người kinh doanh sách đơn thuần, ông làm sách bằng tất cả đam mê. Ông từ chối dịch những tác phẩm "thị trường", dù hứa hẹn lợi nhuận. Khi được đề nghị dịch tiểu thuyết "Trước 100 ngày ra quân" (Yuri Poliacov), ông thẳng thắn từ chối vì thiếu hiểu biết về thuật ngữ quân sự: "Dịch mà không hiểu tường tận là phản bội nguyên tác".

Ông cũng là người truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ. Khi Tiến sĩ Giáo dục học Nguyễn Thụy Anh sáng lập Câu lạc bộ "Đọc sách cùng con", ông nhiệt tình hỗ trợ, coi đó là cách "ươm mầm" tình yêu sách.

5.

Đằng sau một trí thức tài hoa là người phụ nữ âm thầm hy sinh - vợ ông, chị An. Gốc Huế dịu dàng, chị chấp nhận sống với một người chồng suốt ngày "chìm trong sách". Có lần, cậu em trai ông bỏ nhà vì mâu thuẫn với chị dâu, chị vẫn giữ thái độ điềm tĩnh, không một lời oán trách.

Ngày 22/11/2020, Đoàn Tử Huyến ra đi đột ngột sau cơn tai biến, để lại khoảng trống lớn trong lòng bạn bè. Nhưng như lời nhà văn Phạm Xuân Nguyên: "Anh vẫn hiện diện mỗi khi chúng tôi bàn về một bản dịch hay, mỗi lần giở lại trang sách anh để lại".

Vĩ thanh

Đoàn Tử Huyến đã đi xa, nhưng di sản ông để lại vẫn sống động. Từ những bản dịch kinh điển, đến Trung tâm Văn hóa Đông Tây, hay Tạp chí Văn học nước ngoài - tất cả đều là minh chứng cho một đời cống hiến. Ông không chỉ là dịch giả, mà còn là người "thắp lửa", kết nối tri thức Đông-Tây, và trên hết, một tâm hồn lãng tử yêu chữ nghĩa đến thuần khiết.

Như lời nhà văn Ma Văn Kháng: "Huyến là dòng suối trong veo giữa chốn trần ai. Anh để lại không chỉ sách, mà cả một lối sống đẹp cho những người cầm bút".

Tưởng nhớ nhà văn, dịch giả Đoàn Tử Huyến 5 năm ngày mất, tôi xin gửi bài viết về ông, như một nén nhang, cầu mong ông siêu thoát nơi "miền cực lạc linh thiêng" (tên một cuốn sách - cố nhà văn dịch). Trân trọng.

Lê Huy Hòa