Nguy cơ thiếu hụt nhân lực chất lượng cao trong kỷ nguyên mới

Việt Nam vẫn đang ở thời kỳ “cơ cấu dân số vàng” nhưng sẽ không kéo dài mãi trong khi khoảng trống nhân lực chất lượng cao đã hiện hữu ở nhiều lĩnh vực. Ảnh: Lê Vũ

Cả nước còn 38 triệu lao động chưa qua đào tạo

Đầu tuần này (ngày 11-8-2025), Ủy ban Thường vụ Quốc hội xem xét báo cáo giám sát “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về phát triển và sử dụng nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao”.

Kết quả giám sát cho thấy, ở thời điểm hiện tại, nguồn nhân lực nước ta “cơ bản đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội”. Đây là điểm sáng quan trọng, nhờ lực lượng lao động vẫn đang trong thời kỳ “cơ cấu dân số vàng”. Tính đến ngày 1-4-2024, cả nước có 53 triệu người từ 15 tuổi trở lên tham gia lao động, chiếm hơn 52% dân số. Tỷ lệ lao động qua đào tạo đạt 69%; riêng lao động khu vực thành thị đạt gần 20,4 triệu người, chiếm 38,5% lực lượng lao động.

Cơ cấu ngành nghề cũng có sự dịch chuyển tích cực: lao động trong lĩnh vực nông - lâm - thủy sản giảm, trong khi trong lĩnh vực công nghiệp, xây dựng và dịch vụ tăng lên. Đặc biệt, lao động trong khu vực có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) tăng bình quân 8,78%/năm. Thu nhập bình quân tiếp tục được cải thiện, đạt 7,7 triệu đồng/tháng vào năm 2024. Trong giai đoạn 2021-2024, năng suất lao động tăng trung bình 5%/năm và đến năm 2024 đã cao hơn gần 1,3 lần so với năm 2021.

Tuy nhiên, những con số tích cực này không che lấp được các hạn chế vẫn đang tồn tại. Tỷ lệ lao động phi chính thức vẫn ở mức cao, tới 64,6% lực lượng lao động, chủ yếu thu nhập thấp và điều kiện làm việc chưa bảo đảm. Tỷ lệ lao động qua đào tạo có bằng cấp, chứng chỉ mới đạt 28,3%. Cả nước vẫn còn khoảng 38 triệu lao động chưa qua đào tạo. Đáng lo ngại hơn, chất lượng lao động cải thiện chậm, chưa đáp ứng yêu cầu trong bối cảnh chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo. Ngay cả trong khu vực FDI, vốn yêu cầu trình độ cao, tỷ lệ lao động có bằng/chứng chỉ lại giảm, từ 25,5% (2021) xuống 21,69% (2024).

Ông Lê Trung Kiên, Trưởng ban quản lý Khu kinh tế Hải Phòng, cho biết: “Hải Phòng đang thiếu hụt lao động, không có người để tuyển, nhất là nhân lực chất lượng cao cho các dự án công nghệ cao. Tỷ lệ sinh không tăng, trong khi nhiều địa phương cùng phát triển công nghiệp, khiến nguồn cung lao động cạnh tranh gay gắt”.

Ở góc độ đào tạo, báo cáo giám sát chỉ rõ cơ cấu ngành nghề đào tạo chưa hợp lý, chưa gắn kết chặt với nhu cầu thực tiễn. Sinh viên học các ngành kinh tế, tài chính, luật chiếm tỷ lệ khá cao, trong khi nhóm ngành khoa học cơ bản, nông - lâm - thủy sản lại giảm sút. Hệ quả là nhiều sinh viên tốt nghiệp chưa đáp ứng yêu cầu của doanh nghiệp, nhất là về kỹ năng mềm, khả năng thích ứng và tính chuyên nghiệp. Ước tính, có tới 30% sinh viên tốt nghiệp làm việc trái ngành.

Ông Ko Tae Yeon, Tổng giám đốc LG Việt Nam, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Hàn Quốc tại Việt Nam, nhận xét: “Chất lượng đào tạo của trường nghề chưa đáp ứng yêu cầu. Chúng tôi mong có cơ chế khuyến khích doanh nghiệp tham gia đào tạo nhân lực. Ngay cả khi người lao động sau này làm cho doanh nghiệp khác, đó vẫn là nguồn lực tốt cho Việt Nam”.

Từ những thực tế trên, Đoàn giám sát của Ủy ban Thường vụ Quốc hội cảnh báo: “Bước vào kỷ nguyên mới, yêu cầu về nhân lực chất lượng cao ngày càng cấp thiết. Đất nước ta đang đứng trước nguy cơ thiếu hụt nhân lực chất lượng cao, đặc biệt là các chuyên gia đầu ngành, “tổng công trình sư”, nhóm nghiên cứu mạnh trong khoa học - công nghệ, kinh tế mới, công nghiệp quốc phòng, an ninh và các lĩnh vực quan trọng khác”.

Cần khuyến khích doanh nghiệp FDI đầu tư vào đào tạo

Tại phiên họp, Phó chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định nhấn mạnh: muốn bảo đảm nguồn nhân lực cho thời kỳ mới và hướng tới một Việt Nam phát triển thịnh vượng, phải hành động đồng bộ trên năm trụ cột: học, dụng, giữ, kết, mới.

Trụ cột đầu tiên là học, tức là đào tạo. Theo đó, cần đổi mới toàn diện hệ thống giáo dục và đào tạo, từ phổ thông đến nghề nghiệp, chuyển từ tư duy “học để thi” sang “học để làm” và làm ra của cải. Việc đào tạo phải hướng mạnh vào các lĩnh vực Việt Nam đang thiếu hụt nhân lực như dịch vụ kỹ thuật cao, công nghiệp công nghệ cao, chuyển đổi xanh, kinh tế tuần hoàn, trí tuệ nhân tạo, chip bán dẫn...

Tiếp theo là dụng, nghĩa là sử dụng. Nhân lực chỉ phát huy tối đa giá trị khi được bố trí đúng người, đúng việc, đúng chuyên môn. Người học ngành nào cần được làm đúng ngành để tránh lãng phí nguồn lực, và nguyên tắc này cần được áp dụng cho cả khu vực công lẫn khu vực tư.

Thứ ba là giữ, tức là giữ nhân tài. Không chỉ giữ trong biên chế Nhà nước mà rộng hơn là giữ họ ở lại Việt Nam. Việc luân chuyển nhân sự chất lượng cao giữa các lĩnh vực sẽ tạo cơ hội trao đổi kinh nghiệm, truyền cảm hứng đổi mới sáng tạo, giống như mô hình đã áp dụng ở Nhật Bản và Hàn Quốc.

Thứ tư là kết, mang nghĩa kết nối. Đây là chìa khóa hình thành hệ sinh thái nhân lực bền vững. Cần gắn kết chặt chẽ giữa nhà trường, viện nghiên cứu và doanh nghiệp để việc đào tạo đi liền với ứng dụng thực tế. Trong đó, khuyến khích các doanh nghiệp, đặc biệt là khối FDI, tham gia đầu tư vào đào tạo. Những ưu đãi như miễn, giảm thuế cho các cơ sở đào tạo tại chỗ sẽ là động lực quan trọng để họ chủ động hơn.

Cuối cùng là mới, với hàm ý đổi mới. Trong bối cảnh thế giới thay đổi liên tục, việc thích ứng nhanh là yếu tố sống còn. Cần đẩy mạnh chuyển đổi số trong mọi lĩnh vực - từ công nghiệp, nông nghiệp đến dịch vụ, và song song đó là đổi mới phương thức quản lý để bắt kịp, thậm chí dẫn dắt, những xu hướng mới của quốc tế.

Lợi thế dân số vàng vẫn còn, nhưng sẽ không kéo dài mãi trong khi khoảng trống nhân lực chất lượng cao đã hiện hữu ở nhiều lĩnh vực. Thực tế này đòi hỏi các giải pháp phải được triển khai ngay, đồng bộ và hiệu quả, để không chỉ tận dụng tốt lợi thế hiện tại mà còn chuẩn bị đầy đủ nguồn lực đáp ứng yêu cầu phát triển của đất nước trong kỷ nguyên mới.

Cẩm Hà