'Nguồn vốn là thách thức lớn nhất để đầu tư xây dựng nhà máy điện hạt nhân'

Xây dựng nhà máy điện hạt nhân đòi hỏi một khoản đầu tư lớn, thường vượt xa khả năng tài chính của nhiều quốc gia. Nguồn vốn không chỉ để thực hiện xây dựng mà còn để duy trì và bảo trì thiết bị trong suốt vòng đời hoạt động của nhà máy. Do đó, việc lựa chọn công nghệ không thể tách rời khỏi khả năng huy động vốn, nơi uy tín và kinh nghiệm của các nhà đầu tư nước ngoài đóng vai trò quan trọng. Để hiểu rõ hơn về vấn đề này, Năng lượng Mới/ PetroTimes đã có cuộc trao đổi với TS Tô Văn Trường, chuyên gia độc lập về tài nguyên và môi trường.

PV: Thưa ông, việc áp dụng hình thức chỉ định thầu theo quy trình rút gọn có thể đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả trong thực hiện dự án như thế nào? Cơ chế này ảnh hưởng ra sao đến việc lựa chọn nhà thầu quốc tế phù hợp với điều kiện của Việt Nam?

TS Tô Văn Trường: Trong bối cảnh toàn cầu hóa và phát triển công nghệ không ngừng, việc lựa chọn tư vấn quốc tế độc lập cho các dự án công nghệ trở nên thiết yếu. Một trong những yêu cầu chính đối với nhà tư vấn này là không có lợi ích với bất kỳ nhà thầu tiềm năng nào, nhằm đảm bảo tính khách quan và trung thực trong quá trình tư vấn. Điều này giúp ngăn chặn những xung đột lợi ích có thể xảy ra, ảnh hưởng đến chất lượng và hiệu quả của dự án.

Ngoài tính độc lập, tư vấn cần phải có trình độ và kinh nghiệm liên quan tới công nghệ đang được xem xét. Sự am hiểu sâu sắc về công nghệ, quy trình và tiêu chuẩn quản lý dự án sẽ giúp tư vấn đưa ra những khuyến nghị chính xác và phù hợp với bối cảnh thực tiễn. Tư vấn có chuyên môn sẽ giúp các bên liên quan có cái nhìn tổng thể và sâu sắc hơn, từ đó đưa ra quyết định đúng đắn, tiết kiệm thời gian và chi phí.

TS Tô Văn Trường, chuyên gia độc lập về tài nguyên và môi trường

Theo tôi, Việt Nam nên mời các nhà thầu quốc tế có thế mạnh về điện hạt nhân nộp hồ sơ mời chào, để tư vấn của ta đánh giá. Tuy nhiên, vấn đề tài chính đang là một thách thức rất lớn để lựa chọn công nghệ thích hợp, nên có thể chúng ta lựa chọn công nghệ ở một nước sẵn lòng cho vay vốn. Bên cạnh đó, sự ràng buộc về quan hệ hữu hảo cũng có thể ảnh hưởng đến việc đánh giá công tâm về công nghệ điện hạt nhân. Đây là vấn đề khó để phát triển điện hạt nhân.

Nếu chỉ định thầu cho gói thầu EPC thì bản chất ở đây là lựa chọn công nghệ, vì công nghệ điện hạt nhân mang tính quốc gia, mỗi quốc gia thường có một tổng thầu nhất định đại diện cho công nghệ quốc gia đó. Việc đấu thầu để cạnh tranh giá giữa các nước xuất khẩu công nghệ chỉ có thể thực hiện khi có nguồn lực tài chính lớn, đơn cử như UAE. Phần lớn các nước đầu tiên phát triển điện hạt nhân thường đàm phán trực tiếp về công nghệ với các nước xuất khẩu để có những ưu đãi tài chính nên việc chỉ định thầu EPC là phổ biến, khi đã lựa chọn đối tác song phương cung cấp công nghệ và tài chính.

Trong việc chỉ định thầu tư vấn, điện hạt nhân có đặc thù riêng, đặc biệt liên quan đến các vấn đề về an toàn. Về cơ bản, các đơn vị tư vấn trong nước không có đủ kinh nghiệm, năng lực để triển khai. Còn về công tác tư vấn thiết kế, việc này đã bao gồm trong hợp đồng EPC. Như vậy, công tác tư vấn ở đây chỉ triển khai cho phạm vi hỗ trợ chủ đầu tư thực hiện việc đánh giá, lựa chọn công nghệ, kỹ thuật, an toàn, giám sát... Việc chỉ định thầu tư vấn có thể xem xét trên khía cạnh thuê tư vấn nước ngoài, đặc biệt là một số nước đã có kinh nghiệm thiết kế, vận hành cùng công nghệ dự kiến đã áp dụng.

PV: Làm thế nào để đánh giá tính hiệu quả của các gói thầu chìa khóa trao tay trong việc đảm bảo tiến độ dự án, thưa ông?

TS Tô Văn Trường: Hợp đồng chìa khóa trao tay theo quy định của Luật Đấu thầu 2023 bao gồm lập dự án, thiết kế, cung cấp hàng hóa và xây lắp. Để hiệu quả và kiểm soát được tiến độ thì hồ sơ mời thầu lập phải đảm bảo chất lượng, chi tiết, có chế tài phù hợp và đưa ra yêu cầu các mốc cụ thể để kiểm soát chất lượng và tiến độ theo thời gian cụ thể. Đánh giá nhà thầu thi công, đánh giá đơn vị cung cấp thiết bị, kế đến là giám sát thi công. Không phải cứ là hợp đồng chìa khóa trao tay thì sẽ khoán trắng cho nhà thầu, mà cần giám sát cách họ thực hiện có hợp lý hay không, làm với chi phí phải chăng hay không, tức là cần tư vấn để thay ta giám sát. Việc tuyển chọn tư vấn cần nhân sự vừa có hiểu biết vừa có tâm trong sáng, thiếu một trong hai thì không ổn.

Việc phát triển dự án điện hạt nhân là một trong những nhiệm vụ quan trọng của Việt Nam nhằm đảm bảo an ninh năng lượng và phát triển bền vững - Ảnh minh họa

Có thể chọn tư vấn khác nhau cho các khâu khác nhau để tránh xung đột lợi ích, khởi đầu là đánh giá tài chính, bao gồm cả đàm phán phương án vay vốn và lịch trình trả khoản vay.

Vấn đề băn khoăn là Việt Nam đã có nhân sự đủ trình độ để đánh giá tư vấn điện hạt nhân chưa hay sẽ thuê tư vấn từ một nước để đánh giá tư vấn nước khác? Ví dụ như thuê tư vấn từ Thổ Nhĩ Kỳ để đánh giá các ứng viên tư vấn từ Ấn Độ và Hungary, nhưng sau đó tư vấn từ Thổ Nhĩ Kỳ đó sẽ không được làm tư vấn khi thực hiện dự án. Tối thiểu nhất là nhân sự Việt Nam phải hiểu được ý của tư vấn, để ban đầu tuy không nắm vững chi tiết nhưng khi nghe tư vấn trình bày thì phân biệt được đúng hay sai. Còn nếu khoán mọi việc cho tư vấn là không ổn, sẽ uổng phí tiền thuê họ.

Để đánh giá việc đảm bảo tiến độ, chủ đầu tư cũng như Chính phủ cần xem xét học tập, trao đổi thông tin, kinh nghiệm với các đối tác cùng cấp ở những nước nhập khẩu công nghệ. Qua đó phân tích, đánh giá điều kiện riêng biệt, điểm mạnh, điểm yếu của mỗi quốc gia để có một tiến độ khả thi.

PV: Các giải pháp đàm phán và thu xếp vốn ODA, vốn vay ưu đãi nước ngoài có vai trò gì trong việc phát triển dự án điện hạt nhân? Việc miễn thực hiện một số thủ tục vay vốn hoặc bảo đảm nợ có thể tiềm ẩn rủi ro gì và cần kiểm soát ra sao, thưa ông?

TS Tô Văn Trường: Trong bối cảnh hiện tại, việc phát triển dự án điện hạt nhân là một trong những nhiệm vụ quan trọng của Việt Nam nhằm đảm bảo an ninh năng lượng và phát triển bền vững. Trong quá trình này, các giải pháp đàm phán và thu xếp vốn ODA, cũng như vốn vay ưu đãi từ nước ngoài, đóng vai trò then chốt. Đàm phán không chỉ là thủ tục tài chính đơn thuần mà còn là một hạng mục công việc chiến lược quyết định đến sự thành bại của dự án.

Để đạt được các kết quả tối ưu trong đàm phán, sự tham gia hỗ trợ và giám sát của Chính phủ là yếu tố cần thiết. Chính phủ cần đảm bảo rằng các thỏa thuận tài chính sẽ đem lại lợi ích cho Việt Nam, tối thiểu là đạt được tiêu chí win - win (cùng thắng) trong mọi giao dịch. Việc thiếu sự giám sát có thể dẫn đến những rủi ro đáng kể, trong đó bao gồm khả năng ràng buộc về tài chính không cần thiết cho đất nước, cũng như sự phụ thuộc vào vốn và công nghệ từ các nhà đầu tư nước ngoài.

Ngoài ra, việc miễn thực hiện một số thủ tục vay vốn hoặc bảo đảm nợ cũng có thể tiềm ẩn những rủi ro lớn. Những rủi ro này bao gồm việc gia tăng nợ công, mất kiểm soát trong quản lý tài chính, hoặc thậm chí là những cam kết không hợp lý tạo áp lực lên ngân sách nhà nước trong tương lai. Để giảm thiểu các rủi ro này, việc thiết lập các cơ chế kiểm soát chặt chẽ trong quá trình đàm phán và thực hiện dự án là rất quan trọng.

Trong quá khứ, các siêu dự án đã được thực hiện với sự vào cuộc của toàn bộ Chính phủ. Điều này tạo ra một hệ thống đồng bộ, giúp đảm bảo không chỉ về mặt tài chính mà còn về sự minh bạch và hiệu quả trong quá trình triển khai.

PV:Xin cảm ơn ông!

Đình Khương