'Người trong cuộc' chia sẻ công đoạn kiểm tra đạo văn đối với các bài báo khoa học

Theo ghi nhận của phóng viên, tiêu chí về chuẩn mực xuất bản và hội đồng biên tập được đưa ra trong Thông tư số 27/2025/TT-BKHCN Quy định về bài báo khoa học và đánh giá, xếp hạng tạp chí khoa học tại Việt Nam đang thu hút sự quan tâm, chia sẻ từ lãnh đạo, đại diện các tạp chí khoa học của cơ sở giáo dục đại học.

Nền tảng để tạp chí khoa học tiếp cận các hệ thống đánh giá uy tín toàn cầu

Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Lê Ngọc Sơn – Thư ký Tạp chí Khoa học và Công nghệ, Viện trưởng Viện Đào tạo quốc tế và Sau đại học, Trường Đại học Công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh đánh giá, Thông tư số 27 tạo tác động mạnh mẽ khi nâng chuẩn toàn diện công tác biên tập, phản biện và xuất bản, giúp các tạp chí khoa học tuân thủ quy trình minh bạch, chuyên nghiệp và nâng cao chất lượng công bố. Đồng thời, Thông tư thúc đẩy tạp chí khoa học hội nhập quốc tế thông qua các tiêu chí về chỉ số trích dẫn, cấu trúc bài báo và yêu cầu có chuyên gia quốc tế, tạo nền tảng để tạp chí khoa học tiếp cận các hệ thống đánh giá uy tín toàn cầu.

Tiến sĩ Lê Ngọc Sơn – Thư ký Tạp chí Khoa học và Công nghệ, Viện trưởng Viện Đào tạo quốc tế và Sau đại học, Trường Đại học Công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh. Ảnh: NVCC

“Điểm nhấn ở Thông tư số 27 là việc quy định rõ nguyên tắc đánh giá và xếp loại tạp chí khoa học theo hướng khoa học, khách quan, minh bạch và công bằng. Từ đó giúp chuẩn hóa hoạt động xuất bản học thuật, tạo sự thống nhất trong toàn hệ thống và nâng cao uy tín của các tạp chí.

Bộ tiêu chí 100 điểm, bao gồm nội dung học thuật, hội đồng biên tập, quy trình phản biện, chuẩn mực xuất bản, minh bạch và khả năng truy cập, chỉ mục giúp các tạp chí định vị rõ mức độ đáp ứng tiêu chuẩn khoa học, đồng thời định hướng lộ trình để tạp chí khoa học đạt chuẩn trong nước và từng bước hội nhập quốc tế”, thầy Sơn chia sẻ.

Đặc biệt, với tiêu chí yêu cầu hội đồng biên tập có ít nhất 50% thành viên phải là chuyên gia độc lập ngoài cơ quan chủ quản của tạp chí và có chuyên gia quốc tế, thầy Sơn cho biết, Tạp chí Khoa học và Công nghệ của Trường Đại học Công nghiệp Thành phố Hồ Chí Minh hiện đã đáp ứng khá tốt tiêu chí về tỷ lệ chuyên gia độc lập trong ban biên tập. Chưa kể, số lượng nhà khoa học ngoài trường tham gia hội đồng biên tập ngày càng tăng.

Tạp chí khoa học của nhà trường đã mời được một số chuyên gia quốc tế tham gia phản biện và đồng hành trong các hoạt động học thuật. Tạp chí đã được Hội đồng Giáo sư Nhà nước đánh giá cao, công nhận mức từ 0.5-0.75 điểm.

Tuy nhiên, thầy Sơn cho rằng, để thu hút thêm chuyên gia quốc tế tham gia hội đồng biên tập, tạp chí cần đáp ứng một số điều kiện quan trọng như: sử dụng ngôn ngữ xuất bản phù hợp (song ngữ, ưu tiên tiếng Anh), vận hành hệ thống quản lý bài báo và quy trình phản biện trực tuyến hiện đại, bảo đảm chất lượng học thuật của các bài đăng, đồng thời tăng cường hợp tác nghiên cứu với các nhóm khoa học quốc tế. Khi đó, tạp chí sẽ xây dựng được uy tín và sức hút với các chuyên gia nước ngoài muốn đóng góp cho hoạt động học thuật của nhà trường nói chung và của tạp chí nói riêng.

Theo tìm hiểu của phóng viên, Học viện Nông nghiệp Việt Nam có Tạp chí Khoa học Nông nghiệp Việt Nam. Cùng đánh giá cao tiêu chí về hội đồng biên tập, Thạc sĩ Đỗ Lê Anh - Giám đốc Nhà xuất bản Học viện Nông nghiệp thuộc Học viện Nông nghiệp Việt Nam cho rằng, tiêu chí quy định thành viên của hội đồng biên tập có ít nhất 50% chuyên gia độc lập ngoài cơ quan chủ quản của tạp chí hướng tới bảo đảm sự minh bạch, công bằng trong quá trình đánh giá, phản biện bài báo khoa học. Không thể để tình trạng giảng viên trong cùng một cơ sở giáo dục vừa viết bài, vừa tham gia đánh giá bài của đồng nghiệp trong trường, vì như vậy sẽ khó giữ được sự khách quan.

Thạc sĩ Đỗ Lê Anh - Giám đốc Nhà xuất bản Học viện Nông nghiệp thuộc Học viện Nông nghiệp Việt Nam. Ảnh: Website Nhà xuất bản Học viện Nông nghiệp.

"Trên thực tế, tạp chí khoa học thuộc các cơ sở giáo dục đại học luôn tiếp nhận bài viết của các tác giả trong trường và ngoài trường. Vì thế, quy trình phản biện phải được thiết kế bảo đảm rõ ràng, cân bằng.

Với Tạp chí Khoa học Nông nghiệp Việt Nam của Học viện Nông nghiệp Việt Nam, nguyên tắc vận hành là mỗi bài gửi đến sẽ được phản biện bởi một thầy cô ở trong học viện và một thầy cô ở đơn vị khác. Chỉ khi trong trường không có thầy cô đủ chuyên môn, tạp chí mới phải mời hai phản biện hoàn toàn từ bên ngoài. Cách làm này sẽ giúp bảo đảm tính minh bạch ngay từ khâu đánh giá, phản biện bài báo", cô Anh chia sẻ.

Hội đồng biên tập của tạp chí cũng vận hành tương tự như trên. Khi thành viên của hội đồng biên tập chủ yếu đến từ các đơn vị ngoài cơ quan chủ quản của tạp chí thì họ sẽ mang theo nhiều góc nhìn và kinh nghiệm, giúp tạp chí duy trì được tính mở và nâng cao chất lượng học thuật.

“Theo tôi được biết, trước đây, Tạp chí Khoa học Nông nghiệp Việt Nam có thể đáp ứng được tiêu chí tại Điểm b, Khoản 1, Điều 10. Tuy nhiên, thời gian gần đây, tạp chí có bổ sung thêm vài thành viên trong trường tham gia hội đồng biên tập, khiến cho tỷ lệ 50% có biến động nhẹ. Nhưng về nguyên tắc, đây hoàn toàn là tiêu chí khả thi, Tạp chí của học viện có thể đáp ứng được trong thời gian tới”, cô Anh cho biết.

Cũng theo cô Anh, tài chính không phải là yếu tố quyết định để mời được chuyên gia độc lập tham gia vào hội đồng biên tập tạp chí của trường đại học. Bởi, phần lớn các nhà khoa học tham gia hội đồng biên tập, hoặc phản biện bài báo vì uy tín nghề nghiệp của họ. Mỗi bài phản biện là một lần nhà khoa học khẳng định vị thế chuyên môn.

Chính sách phát hiện đạo văn phải linh hoạt, mềm dẻo, nhân văn

Tiêu chí về chuẩn mực xuất bản cũng được “người trong cuộc” đánh giá cao. Song, công đoạn kiểm tra đạo văn cũng đặt ra một số băn khoăn.

Cụ thể, về tiêu chí quy định có chính sách công khai phát hiện đạo văn, cô Anh cho biết, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã có quy định riêng và sử dụng các phần mềm quốc tế trong kiểm tra trùng lặp. Tuy nhiên, quá trình kiểm tra đạo văn cũng tương đối linh hoạt, bởi do đặc thù ngành nghiên cứu có những cụm từ, thuật ngữ dài như “công nghệ sinh học”, “nông nghiệp công nghệ cao”,... xuất hiện dày đặc trong các công trình nghiên cứu khác nhau. Do vậy, mức độ trùng lặp là khó tránh khỏi. Hay với những bài nghiên cứu kinh tế, khối lượng trích dẫn luật rất lớn cũng làm cho tỷ lệ trùng lặp tăng lên. Vì thế, chính sách chống đạo văn cũng phải đủ mềm dẻo và nhân văn, đòi hỏi người trị sự phải đánh giá linh hoạt, tránh áp dụng phần mềm một cách máy móc.

Cô Anh cũng cho biết, việc chống đạo văn đòi hỏi chi phí mua phần mềm, nhưng với các trường đại học lớn, đây không phải là gánh nặng. Bên cạnh đó, học viện đang rà soát, bổ sung quy định về rút bài báo theo hướng minh bạch hơn, chẳng hạn như xử lý các trường hợp đăng cùng một bài trên hai tạp chí khác nhau, đây vốn là vi phạm quy chuẩn quốc tế.

Trong khi đó, Tiến sĩ Lê Ngọc Sơn nhận xét, tiêu chí quy định có chính sách công khai về phát hiện đạo văn, rút bài, xử lý xung đột lợi ích và bản quyền xuất bản; không chấp nhận bài báo vi phạm bản quyền, gian lận, dữ liệu giả, trích dẫn sai lệch có thể được coi là một yêu cầu bắt buộc, đương nhiên và cần thiết.

“Các quy định và quy trình kiểm tra đạo văn, rút bài, xử lý xung đột lợi ích và bản quyền xuất bản phải được công khai, minh bạch. Bởi, đây là điều kiện tiên quyết nhằm bảo đảm chuẩn mực liêm chính học thuật, và chất lượng hoạt động xuất bản tạp chí khoa học nói chung và tạp chí khoa học của nhà trường nói riêng”, thầy Sơn chia sẻ.

Về bản chất, Thông tư số 27 chính là khung tiêu chí tương thích với các yêu cầu cơ sở dữ liệu quốc tế. Nếu tạp chí khoa học Việt Nam muốn tiệm cận chuẩn mực toàn cầu thì nên áp dụng các tiêu chí này một cách nghiêm túc. Tuy nhiên, cô Anh cho rằng cũng cần có lộ trình phù hợp để các tạp chí củng cố lại thành viên hội đồng biên tập và các quy trình liên quan, đồng thời bảo đảm có phân loại, không đánh đồng mọi tạp chí ở cùng một mặt bằng.

Ngoài ra, cô Anh nhấn mạnh thêm, chất lượng bài báo phụ thuộc chủ yếu vào giá trị nghiên cứu của tác giả, thể hiện một phần qua tỷ lệ trích dẫn. Nhưng trích dẫn cũng chỉ phản ánh một khía cạnh. Bởi, nhiều công trình thuộc lĩnh vực hẹp, số người quan tâm, nghiên cứu ít nên khả năng được trích dẫn không cao. Do đó, nếu cứ lấy số lượng trích dẫn để đánh giá bài báo tốt hay không thì những tác giả làm nghiên cứu ngách hoặc chủ đề ít được chú ý nhưng vẫn có giá trị thực tiễn sẽ chịu thiệt thòi.

Ngọc Mai