Người 'giữ lửa' cho Then

Nghệ sĩ Xuân Bách - Người đưa ráp vào Then.

Đưa Then ra thế giới

Sinh năm 1989, người Nùng, lớn lên giữa núi rừng Tràng Định (Lạng Sơn), Xuân Bách may mắn thừa hưởng truyền thống nghệ thuật từ gia đình. Từ những buổi Then đầu đời trong lễ hội bản làng, từ tiếng đàn Tính vọng lên giữa chiều biên cương, Bách đã sớm nuôi dưỡng một tình yêu sâu đậm với di sản dân tộc mình. Giờ đây, khi đã là giảng viên Trường Cao đẳng Văn hóa - Nghệ thuật Việt Bắc, Xuân Bách tiếp tục làm tròn vai người nghệ sĩ, người thầy và người truyền lửa cho thế hệ trẻ.

Nhắc đến Xuân Bách là nhắc đến những lần “đem Then vượt biển” để giới thiệu với bạn bè quốc tế. Trong đó, có chuyến sang Pháp biểu diễn (2017) để lại trong anh nhiều kỷ niệm và ấn tượng đẹp đẽ.

Anh bảo: Đến Pháp tôi không chỉ mang theo tiếng đàn Tính, làn điệu Then mà cả tâm hồn Việt Bắc. Tại Paris và Nice, màn biểu diễn của chúng tôi không chỉ khiến khán giả Pháp thích thú, mà còn khơi dậy cảm xúc sâu xa nơi cộng đồng người Việt.

Đêm ấy, nhiều giọt nước mắt đã rơi. Không chỉ của khán giả, mà cả của những nghệ sĩ như Xuân Bách. “Với một khúc Then, Việt Bắc như hiện về giữa lòng châu Âu,” anh nhớ lại.

Với nghệ sĩ Xuân Bách, Then không chỉ là nghệ thuật, mà còn là “liều thuốc” tinh thần cho cộng đồng. Vì vậy, anh không đồng tình với việc đóng khung Then hoàn toàn trong không gian tín ngưỡng.

“Nếu chỉ giữ Then trong nghi lễ, di sản sẽ bị bó hẹp, khó lan tỏa đến số đông, nhất là khán giả quốc tế” anh giải thích. Chính vì thế, anh đã mạnh dạn đưa ráp và Then, bước đầu được nhiều nghệ sĩ nổi tiếng, anh, chị em đồng nghiệp, học sinh trong Trường đón nhận, khen ngợi, thích thú…

Điều đặc biệt là các sáng tạo của anh không làm Then “mất chất”, mà giúp âm nhạc truyền thống đến gần hơn với giới trẻ vốn quen với nhạc số, tiết tấu nhanh và phong cách đổi mới.

Nỗi trăn trở về sự mai một và trách nhiệm của thế hệ trẻ

Dù Then đã được UNESCO ghi danh Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, nhưng nghệ sĩ Xuân Bách vẫn luôn trăn trở trước nguy cơ mai một.

Vì vậy, anh dành toàn bộ tâm huyết cho giảng dạy, nghiên cứu và trình diễn, với mong muốn hát Then, đàn Tính không chỉ vang lên trên sân khấu, mà còn sống trong từng mái nhà, từng thế hệ.

Trước giờ biểu diễn.

Giữa thời đại số hóa, khi nhiều giá trị truyền thống dễ bị lãng quên, nghệ sĩ trẻ Xuân Bách trở thành một điểm sáng hiếm hoi: trẻ trung, sáng tạo, dấn thân và đầy trách nhiệm. Anh không xem mình là người bảo tồn đơn thuần, mà là “người kết nối” - kết nối quá khứ với hiện tại, kết nối di sản với sự đổi mới, kết nối nghệ thuật với những trái tim đang cần được chạm tới.

Những năm qua, anh tham gia hàng loạt chương trình sưu tầm, biểu diễn, nghiên cứu, phục dựng Then - Tính; giành nhiều giải thưởng lớn trong nước (2 Huy chương Vàng…); được tôn vinh là “Nhà giáo trẻ tiêu biểu toàn quốc”, “Nghệ sĩ trẻ tiêu biểu” cấp Trung ương năm 2024. Những thành tích ấy không chỉ ghi nhận tài năng, mà còn là bằng chứng cho một trái tim bền bỉ với di sản dân gian.

Chính vì thế, hình ảnh nghệ sĩ Xuân Bách biểu diễn Then giữa lòng Paris, giữa gian phòng triển lãm của nghệ sĩ Dominique De Miscault hay giữa những khán phòng nghệ thuật tại Nice… không chỉ là thành công nghề nghiệp, mà còn là minh chứng sống động cho sức sống của văn hóa Tày - Nùng trong thời đại mới.

Then qua bàn tay, qua trái tim của nghệ sĩ Xuân Bách đang không chỉ vang lên, mà còn đang “sống lại” trong đời sống đương đại. Một nghệ sĩ trẻ, bằng tình yêu và sự tận tụy, đã đưa Then ra thế giới, đưa hơi thở mới vào truyền thống, và quan trọng hơn là đưa thế hệ trẻ trở về với cội nguồn văn hóa dân tộc.

Hải Đăng