Nghị định 274/2025/NĐ-CP: Đã hết kẽ hở cho doanh nghiệp trốn đóng BHXH?

Siết kẽ hở trong phân loại chậm đóng – trốn đóng

Thời gian qua, nhiều lao động nữ chuẩn bị sinh con hoặc chuyển việc mới bàng hoàng khi tra cứu và phát hiện thời gian đóng BHXH của mình bất ngờ bị đứt quãng, dù lương vẫn bị trừ đều đặn. Việc doanh nghiệp vin vào lý do "khó khăn" để chậm hoặc trốn đóng không chỉ khiến quyền lợi an sinh bị treo, mà còn phơi bày khoảng mờ kéo dài giữa hai khái niệm tưởng chừng rất rạch ròi.

Nghị định số 274/2025/NĐ-CP "Quy định chi tiết một số điều luật của Luật Bảo hiểm xã hội về chậm đóng, trốn đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc, bảo hiểm thất nghiệp, khiếu nại, tố cáo về bảo hiểm xã hội" được kỳ vọng khép lại kẽ hở này, nhưng liệu đã đủ để chặn mọi cách lách luật trong thực tế?

Nghị định 274/2025/NĐ-CP được cho là bước ngoặt lớn trong việc siết kẽ hở trong phân loại chậm đóng – trốn đóng BHXH, sẽ chính thức có hiệu lực từ ngày 30/11/2025

Trong một buổi chiều đầu tháng 10, chị Nguyễn Thị Hồng, công nhân may tại phường Thủ Đức, TPHCM đến cơ quan BHXH tra cứu thời gian đóng để làm hồ sơ thai sản. Theo lời chị Hồng, tháng nào chị cũng bị trừ tiền BHXH, vậy mà hệ thống lại hiển thị khoảng trống 7 tháng không đóng. "Nếu không kiểm tra, đến lúc sinh con tôi mới biết mình không có chế độ", chị Hồng nói, giọng nghẹn lại.

Tình trạng như của chị Hồng không hề hiếm. Hàng nghìn lao động, phần lớn là phụ nữ chỉ biết mình bị gián đoạn đóng BHXH khi sắp sinh con, chốt sổ hoặc chuyển việc. Theo Bảo hiểm xã hội TPHCM, riêng tại thành phố hiện có gần 20.000 doanh nghiệp chậm đóng BHXH từ 3 tháng trở lên (số liệu chậm đóng tính đến hết ngày 31/10, cập nhật ủy nhiệm chi đến hết ngày 17/11), con số đủ cho thấy vấn đề đã trở nên nhức nhối.

8/27 doanh nghiệp nợ BHXH trên 10 tỷ đồng tại TP HCM (số liệu tính đến hết 31/10, cập nhật ủy nhiệm chi đến hết 17/11/2025)

Những gì đang diễn ra trong đời sống cho thấy việc siết lại ranh giới chậm đóng – trốn đóng không còn là câu chuyện riêng của cơ quan bảo hiểm, mà đã trở thành yêu cầu cấp thiết để bảo vệ người lao động, nhất là phụ nữ.

Trong nhiều năm, khoảng mờ giữa hai khái niệm này đủ lớn để nhiều doanh nghiệp lợi dụng. Chỉ cần một văn bản giải trình nêu "khó khăn tài chính", "thiếu vốn", "giảm đơn hàng", doanh nghiệp đã có thể kéo dài chậm đóng hàng tháng trời mà không bị xử lý nghiêm. Cơ quan BHXH thiếu tiêu chí pháp lý rõ ràng, nên rất khó tách bạch doanh nghiệp đang gặp khó thật sự hay cố tình né nghĩa vụ.

Luật sư Nguyễn Mai Hương, chuyên gia pháp lý BHXH, nhận định: "Chính sự thiếu rạch ròi ấy khiến nhiều doanh nghiệp "trốn" trong vùng xám. Khi doanh nghiệp chỉ cần nói 'khó khăn' mà không phải chứng minh, người lao động, nhất là lao động nữ đang chuẩn bị sinh, sẽ là người chịu thiệt đầu tiên".

Nghị định 274/2025 được xem là bước siết mạnh nhất trong nhiều năm. Nghị định được ban hành ngày 16/10/2025 và sẽ chính thức có hiệu lực từ ngày 30/11/2025, quy định chỉ bốn trường hợp duy nhất được xem là chậm đóng hợp lý gồm: Thiên tai gây thiệt hại thực tế; dịch bệnh nguy hiểm; tình trạng khẩn cấp; và các sự kiện bất khả kháng theo Bộ luật Dân sự.

Mọi lý do ngoài bốn trường hợp này đều không được chấp nhận. Chuyên gia quản trị rủi ro Trần Văn Kiên đánh giá: "Danh mục này đủ rõ và đủ chặt để những lý do mơ hồ không còn đất sống. Nó buộc doanh nghiệp phải chứng minh bằng dữ liệu, chứ không thể dựa vào cảm tính như trước đây".

Ông Kiên cho biết thêm, một thay đổi đáng chú ý là doanh nghiệp phải chuẩn bị hồ sơ chứng minh đầy đủ, gồm: biên bản thiệt hại, xác nhận của cơ quan chức năng, văn bản giải trình và các tài liệu kèm theo, những yêu cầu nhằm đảm bảo mọi trường hợp xin chậm đóng đều có căn cứ rõ ràng.

Chủ xưởng may Lê Thu Phương (Đồng Nai) nói: "Trước đây, mỗi nơi hướng dẫn một kiểu, rất dễ sai. Sắp tới quy định rõ ràng rồi, ai khó khăn thật sự thì cứ theo quy định mà làm".

Nghị định 274/2025 cũng xác định dứt khoát các hành vi bị coi là trốn đóng như: Khai thiếu lao động, trích tiền BHXH từ lương người lao động nhưng không nộp, kéo dài thời gian chậm đóng không lý do hợp lý, hoặc không hợp tác với cơ quan BHXH.

Đây là những hành vi từng gây bức xúc nhưng xử lý chưa đồng bộ. Từ thực tiễn tại địa bàn đông doanh nghiệp nhất cả nước, Phó Giám đốc BHXH TPHCM Trần Dũng Hà cho biết TPHCM đã triển khai phân loại chậm đóng – trốn đóng ngay từ trước khi luật mới có hiệu lực. Ông Hà nhấn mạnh: "Khi dữ liệu được kết nối liên tục và giao dịch thực hiện trên nền tảng số, doanh nghiệp rất khó che giấu lao động hoặc lách nghĩa vụ".

Ở góc độ pháp lý, Luật sư Lê Thanh Giang, Đoàn Luật sư Hà Nội, nhận định rằng: Nghị định mới đặt gánh nặng đúng nơi cần đặt, doanh nghiệp phải chứng minh lý do chậm đóng chứ không còn chỉ cần "nói cho xong". Ở cấp điều hành trung ương, Giám đốc BHXH Việt Nam Lê Hùng Sơn xác định nhiệm vụ trọng tâm là chuẩn hóa giám sát, đẩy mạnh minh bạch dữ liệu và bảo đảm mọi địa phương áp dụng Nghị định thống nhất.

Quy định mới sẽ gặp những thách thức nào khi triển khai?

Dù khung pháp lý đã rõ ràng nhưng đưa Nghị định vào đời sống chưa bao giờ là câu chuyện đơn giản. Khó khăn lớn nhất đến từ doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ - nhóm "xương sống" của nền kinh tế nhưng lại thiếu nhân sự pháp chế, thiếu hiểu biết pháp lý và dễ lúng túng trước yêu cầu hồ sơ chặt chẽ hơn.

Khi kẽ hở cũ bị bịt lại, nguy cơ xuất hiện "thủ đoạn lách luật mới" là điều không thể loại trừ. Một số doanh nghiệp có thể tìm cách hợp thức hóa chứng từ, dựng lại hiện trường hoặc phóng đại thiệt hại nhằm xin chậm đóng hợp lý. Lúc đó, áp lực lên cơ quan BHXH địa phương cũng là bài toán lớn.

Mỗi hồ sơ chậm đóng cần được thẩm định, xác minh, kiểm tra chéo; khối lượng công việc có thể tăng mạnh, dễ dẫn đến quá tải. Đối với người lao động nữ, độ trễ luôn là nỗi lo thường trực. Dù được công nhận chậm đóng hợp lý nhưng việc chốt sổ, giải quyết chế độ thai sản hay xác nhận thời gian đóng có thể bị kéo dài, tác động trực tiếp đến đời sống và tài chính của họ.

Luật sư Lê Thanh Giang nhấn mạnh rằng, thách thức lớn nhất không chỉ nằm ở doanh nghiệp hay cơ quan BHXH, mà nằm ngay trong "tính nhất quán của hệ thống". Theo Luật sư Giang, nếu mỗi địa phương tự diễn giải khái niệm "bất khả kháng" theo cách riêng, Nghị định sẽ bị chia nhỏ thành nhiều phiên bản khác nhau trong thực tế.

"Chỉ cần một địa phương hiểu rộng hơn, nơi khác siết chặt hơn, doanh nghiệp sẽ tiếp tục tìm đường men theo kẽ hở đó. Khi pháp luật bị áp dụng không đồng đều, hiệu lực răn đe của Nghị định sẽ giảm đi một nửa", Luật sư Giang phân tích. Vị chuyên gia pháp lý cho rằng, muốn Nghị định phát huy hiệu quả thật sự, cần sớm ban hành hướng dẫn thống nhất, chặt chẽ và có tính bắt buộc như một "chuẩn áp dụng chung" trên cả nước.

Chuyên gia Trần Văn Kiên (chuyên gia quản trị rủi ro ở KCN Bắc Ninh) cũng cảnh báo rằng thách thức lớn không chỉ nằm ở thay đổi tư duy của doanh nghiệp mà ở chính khả năng "chịu tải" của hệ thống giám sát. Đòi hỏi doanh nghiệp chứng minh thiệt hại là đúng, nhưng điều đó đồng nghĩa lượng hồ sơ, dữ liệu phải thẩm định sẽ tăng đột biến.

"Nếu hạ tầng số chưa đủ mạnh hoặc dữ liệu liên ngành chưa khớp, việc kiểm soát chậm đóng – trốn đóng sẽ không theo kịp tốc độ phát sinh hồ sơ", ông Kiên nhận định. Theo ông, nếu không nâng cấp hạ tầng giám sát, Nghị định siết ở văn bản nhưng khi triển khai thực tế lại… lỏng, tạo ra khoảng trượt mà doanh nghiệp có thể lợi dụng.

Một thách thức đáng kể khác là giai đoạn chuyển tiếp, thời điểm dễ phát sinh "kẽ hở mới" nhất. Khi quy định mới đã có hiệu lực nhưng hướng dẫn chưa đầy đủ, doanh nghiệp có thể tận dụng thời gian này để kéo dài giải trình, bổ sung giấy tờ hoặc thậm chí hợp thức hóa chứng từ nhằm xin chậm đóng hợp lý.

Các chuyên gia cảnh báo: Nếu cơ quan BHXH không đủ nhân lực để thẩm định sâu từng hồ sơ, điều dễ xảy ra là hồ sơ 'giả hợp lý' vượt qua được vòng kiểm tra. Kẽ hở cũ được bịt lại nhưng kẽ hở mới lại hình thành ngay trong giai đoạn đầu thực thi Nghị định.

Nghị định 274 đã thu hẹp đáng kể khoảng mờ giữa chậm đóng và trốn đóng BHXH. Nhưng để khẳng định "không còn kẽ hở cho doanh nghiệp trốn đóng", cần sự vận hành bền bỉ, kiên quyết và đồng bộ của cả hệ thống. Chỉ khi đó, quyền lợi an sinh, nhất là với lao động nữ, mới thực sự được bảo vệ.

Quang Chiến