Nghệ nhân dân gian Văn Sang – 'Cánh cò' chở câu ví, giặm bay xa

Có những tiếng hát như chất chứa cả tình quê. Ở Nghệ nhân dân gian Trần Văn Sang (SN 1987), điều ấy hiện lên qua dáng dấp một cánh cò: lặng lẽ, bền bỉ và đầy khát vọng. Anh không chỉ hát, anh còn chở câu ví, giặm quê nhà đi qua nhiều hành trình mà ở mỗi chặng đường đều được đánh dấu bằng tình yêu, niềm đam mê, cả những nỗ lực, sáng tạo không ngừng. Có lẽ, chỉ những ai thực sự thuộc về dân ca mới có thể khiến nó bay xa một cách tự nhiên và bền bỉ như anh.

Video: Trích đoạn dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh "Lời mẹ hát". Soạn lời: NSND An Ninh. Thể hiện: Văn Sang. Video: NVCC

Tôi đã phải đợi thật lâu, qua thật nhiều ngày nắng, ngày mưa, qua thật nhiều sự kiện… mới có thể gặp được Nghệ nhân dân gian (NNDG) Trần Văn Sang.

Buổi sáng, quán cà phê ven hồ, anh đến trong dáng vẻ của một thanh niên thời đại với bộ vest lịch lãm. Ấy thế mà khi Sang cất tiếng nói, tôi lại cứ mường tượng về những nương bãi, những bến nước, con đò - nơi mà có khi Sang hóa thân thành một tri thức đi thử tài đối đáp của những cô gái phường cấy, phường nón; nơi mà có khi Sang hóa thân thành thợ cày, thợ cấy chân chất mộc mạc, dí dỏm; nơi mà Sang như được trôi về thuở câu hò, điệu ví được khai sinh…

Đến bây giờ, ởtthôn Đại Liên (nay thuộc xã Đức Thịnh), nhiều người vẫn còn nhắc đến tiếng hát của o Kiều - mẹ của NNDG Văn Sang. Trong những năm kháng chiến chống Mỹ, tiếng hát của o Kiều đã vang trên những chiến hào giao thông, trong những giờ lao động của lực lượng thanh niên xung phong, trên khắp ruộng đồng thôn xóm. Đặc biệt, tiếng hát của mẹ đã trở thành mạch nguồn thấm vào tâm hồn non trẻ của Văn Sang.

Thuở ấy, cậu bé Văn Sang nào đã biết lời mẹ hát là dân ca ví, giặm. Cậu chỉ nghe rồi thuộc khi nào không hay. Cậu như cái bóng khi mẹ nấu ăn, giặt giũ, mẹ ra đồng cậu lon ton theo sau, mẹ lên xã nghe nghệ sĩ Xuân Năm hát tuyên truyền cậu cũng bám chân… Ở đâu cậu cũng được nghe hát. Cứ thế, mạch nguồn với văn hóa truyền thống dân tộc ngày càng thấm sâu hơn trong tâm hồn cậu bé thôn dã. Cứ thế những làn điệu dân ca ví, giặm tự lúc nào đã trở thành “hơi thở” của cậu. Khi đã yêu, Sang liền học hát, qua radio, qua tivi, qua bất kỳ người nào ở làng biết hát ví, giặm… Cậu nhanh chóng trở thành “cây văn nghệ” của thôn, của trường và ở đâu cũng là những làn điệu ví, giặm.

Những năm qua, dù trong vai trò của một thầy giáo, cán bộ đoàn hay Phó Giám đốc Trung tâm Văn hóa, Điện ảnh và Xúc tiến du lịch tỉnh, thì đối tượng mà Văn Sang muốn truyền lửa nhất chính là trẻ em.

Năm 2008, khi Sang trở thành giáo viên ở xã Phúc Đồng, huyện Hương Khê (nay là xã Hương Bình, tỉnh Hà Tĩnh), sân trường vô tình trở thành “trường học dân ca” thứ hai của anh. Những hội diễn, cuộc thi, buổi giao lưu giúp giọng hát của anh được mài giũa từng chút một. Trong đó, bước ngoặt lớn nhất, có ý nghĩa nhất là năm 2010, khi tham gia một khóa tập huấn đưa dân ca vào trường học của Sở GD&ĐT Hà Tĩnh, anh đã được gặp “thần tượng” là NSND Hồng Lựu. Đó là khi tình yêu dân ca ví, giặm trong anh được chắp cánh. Tuy được cô Hồng Lựu truyền dạy không nhiều nhưng điều quan trọng nhất là anh đã cảm được cái tình mà cô đã dành cho dân ca ví, giặm, để từ đó, anh biết cách làm cho cái tình của mình với di sản quê hương được bùng cháy. Khi đã nuôi chín tiếng hát của mình, Sang dần tìm cách mở rộng không gian biểu diễn. Và trong những lần đi hát ở chùa trong những ngày lễ lớn, anh đã gặp được người thầy thứ hai là NSƯT Ngọc Hà – Đoàn Ca múa nhạc dân tộc Nghệ An. Cô Hà đã cùng hát với Sang, đã truyền dạy cho anh nhiều kiến thức về dân ca ví, giặm, trong đó bao gồm cả cái hay, cái đẹp, cả kỹ thuật để hát ví, giặm sao cho đúng, cho ra chất của từng làn điệu ví, giặm.

Những lần bước lên sân khấu, hóa thân thành nhiều nhân vật trong không gian diễn xướng của dân ca ví, giặm là Sang như được tắm táp trong mạch nguồn tươi đẹp của văn hóa dân tộc.

Sau những nỗ lực học tập, mài giũa tiếng hát, năm 2015, Văn Sang xuất sắc giành huy chương vàng Tiếng hát Giáo viên toàn quốc. Đó là “ngọn gió” thổi bùng lên trong anh những dự định táo bạo để chở câu hát đi xa hơn, đến những chân trời rộng lớn hơn.

Năm 2016, một cơ duyên đã đến để anh thực hiện những dự định đó - ấy là lời mời về công tác tại Tỉnh đoàn Hà Tĩnh. Chuyển công tác, Sang bắt đầu bước vào hành trình lan tỏa dân ca theo cách của một người trẻ. Anh hát trong nhà tù, hát ở bệnh viện, hát cho người già ở trung tâm dưỡng lão, hát cho các em nhỏ vùng sâu vùng xa. Tiếng hát của anh đã cảm hóa những phận đời lầm lỡ, đã sưởi ấm những trái tim lạnh giá, thắp lên tia hy vọng cho người bệnh và thắp sáng ước mơ cho bao bạn trẻ. Sự hưởng ứng của khán giả - dù ở sân khấu nào cũng là chất xúc tác để Văn Sang nỗ lực học hỏi, nỗ lực cống hiến hơn trên hành trình lan tỏa các giá trị di sản.

Tình cảm của khán giả đã tiếp thêm động lực cho NNDG Văn Sang trên con đường lan tỏa các giá trị di sản.

Cũng trong thời gian này, sau khi lập kênh YouTube để lưu lại các bài hát của mình, Sang đã đánh dấu một hành trình mới trong khát vọng chở câu ví bay xa, neo đậu vào tâm hồn khán giả trong và ngoài nước.

Kênh YouTube được thành lập với một mục đích ban đầu là lưu lại những tác phẩm từng biểu diễn, đã được khán giả “vẽ” cho người nghệ nhân trẻ thêm nhiều con đường mới. Để đáp ứng yêu cầu của người theo dõi kênh, nghệ nhân Văn Sang đã tự tạo nguồn để dựng thêm nhiều video chất lượng. Hiện kênh của anh có trên 70.000 người theo dõi, nhiều người trong đó là con em Hà Tĩnh xa quê, họ nghe để tìm lại tiếng của làng, của mẹ, của ấu thơ dưới lũy tre xanh…

Kênh YouTube Văn Sang là nơi để anh lan tỏa tình yêu đối với dân ca ví, giặm.

Với sự sáng tạo của người trẻ, Văn Sang đã làm một việc chưa có tiền lệ ở dân ca ví, giặm, đó là đưa điệu hát cổ tứ hoa vào bài hát Cúc ơi, tạo thành bản tân cổ "Em ở nơi mô" đầy xúc động.

Tác phẩm đã nhận được sự hưởng ứng, yêu thích của các thế hệ nghệ nhân cũng như khán, thính giả trong và ngoài nước. Không dừng lại ở đó, Sang còn viết lời mới cho các làn điệu cổ để có thể đưa ví, giặm đến gần hơn với công chúng, được đông đảo khán giả tiếp nhận và yêu thích.

Trích đoạn tân cổ dân ca ví, giặm "Em ở nơi mô" do Văn Sang thể hiện.

Năm 2018, anh được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian. Trở thành nghệ nhân, Văn Sang tham gia nhiều hoạt động của Hội Văn nghệ dân gian. Ở đó, anh được tiếp xúc nhiều hơn với các thế hệ nghệ nhân đi trước như: Thanh Minh, Viết Hoài, Tiến Khởi… Ở mỗi người anh học được một điều hay. Và không chỉ học nghề, anh còn học cách giữ nghề bằng sự tử tế và kiên trì.

Những dịp giao lưu với các tỉnh là cơ hội để NNDG Văn Sang quảng bá các giá trị của dân ca ví, giặm.

Năm 2023, một lần nữa, mối duyên với ví, giặm được xe thắm nồng hơn khi Văn Sang chuyển về công tác tại Trung tâm Văn hóa - Điện ảnh và Xúc tiến du lịch Hà Tĩnh. Ở môi trường chuyên môn sâu hơn, trong vai trò Phó Giám đốc Trung tâm, NNDG Văn Sang không chỉ đi hát mà còn xây dựng nhiều chương trình nghệ thuật sử dụng chất liệu ví, giặm và lan tỏa dưới nhiều hình thức, giúp dân ca tiếp cận được với nhiều đối tượng hơn.

Trong nhiệm vụ mới, khi xuống cơ sở, anh đã được tiếp cận với nhiều câu lạc bộ dân ca khác nhau. Tại đây, anh càng tiếp xúc với nhiều làn điệu cổ hơn, nhiều cách hát hơn. Và ở đâu, anh cũng thấy người dân rất yêu di sản văn hóa của cha ông, sẵn sàng tham gia thực hành và bảo tồn, phát huy các giá trị của ví, giặm.

NNDG Văn Sang cùng các CLB dân ca ví, giặm xã Tiên Điền quay chương trình "Về miền ví, giặm" phát trên sóng truyền hình của Báo và PTTH Nghệ An.

- Chính người dân với tình yêu thiết tha với dân ca ví, giặm, chính tâm huyết của các nghệ nhân, thành viên các CLB đã thôi thúc tôi trăn trở tìm những cách làm mới để làm sao bắc được thật nhiều nhịp cầu giữa giá trị truyền thống với đời sống văn hóa hiện đại.

Và tháng 6/2025, anh đã cùng một số người bạn là nghệ nhân dân gian, nghệ sĩ tại Nhà hát Nghệ thuật truyền thống Hà Tĩnh thành lập Câu lạc bộ Dân ca ví, giặm trẻ. Trong những tháng mùa hè, CLB khởi động Dự án “Hè vui cùng dân ca ví, giặm”, dạy miễn phí cho hơn 30 em nhỏ từ nhiều huyện thị. Anh cùng bạn bè đã thành công trong việc truyền lửa dân ca ví, giặm cho thế hệ trẻ khi các em đã học và trở thành những hạt nhân văn nghệ trong các trường học.

- Dân ca giàu giá trị lắm, học cả đời cũng không hết được. Vì thế, tôi muốn phát triển dự án để kết nối sâu hơn với trường học, đưa nghệ nhân đến trực tiếp dạy cho các em học sinh, để ví, giặm lan tỏa sâu hơn. Bên cạnh đó, tôi cũng sẽ đầu tư phát triển kênh YouTube theo hướng xây dựng các chương trình dạy hát, coi đây như một “phòng học mở”, ai ở đâu cũng có thể học".

CLB Dân ca ví, giặm trẻ là "đường băng" mới để "cánh cò" Văn Sang tiếp tục đưa ví, giặm bay xa...

Sang cứ miệt mài như thế, cứ như “cánh cò” bay từ cánh đồng này sang cánh đồng khác bằng niềm say mê, bằng khát vọng của riêng mình. Có lẽ cũng chính vì thế mà vừa qua, anh được đề cử để xét tặng giải thưởng “Người truyền lửa tiêu biểu toàn quốc” do Báo Đại đoàn kết tổ chức dưới sự chỉ đạo của Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam. Khi tôi nhắc đến điều này, Sang chỉ cười hiền và bày tỏ rằng, anh hy vọng nhưng không quá mong chờ giải thưởng đó. Dù anh thừa nhận, đó là động lực để anh có thêm cơ hội thực hiện những dự định của mình.

Những dịp giao lưu với các tỉnh là cơ hội để NNDG Văn Sang quảng bá các giá trị của dân ca ví, giặm.

Khi đời sống âm nhạc ngày càng mở rộng biên độ, các giá trị âm nhạc truyền thống dễ khuất lấp thì nhờ những “cánh cò” mải miết như NNDG Trần Văn Sang, các di sản văn hóa truyền thống của cha ông sẽ vẫn được bảo tồn, lan tỏa. Và dân ca ví, giặm với những cái hay, cái đẹp, với sự mộc mạc, gần gũi của nó sẽ tiếp tục được giữ gìn, tô đậm và phát huy trong đời sống văn hóa của người Hà Tĩnh.

NỘI DUNG: ANH HOÀI
ẢNH, VIDEO: ANH HOÀI & NVCC
THIẾT KẾ: HUY TÙNG

Anh Hoài