Nghệ nhân A Hanh – Người giữ hồn đàn Ting Ning ở Ngọk Tụ

Nghệ nhân A Hanh biểu diễn đàn Ting Ning tại lớp tập huấn do Bộ VHTTDL tổ chức năm 2024

Sinh ra và lớn lên ở Đăk Nu, A Hanh quen với tiếng Ting Ning từ thuở ấu thơ. Ông nhớ như in những mùa lễ hội xưa, khi tiếng đàn ngân lên, cả buôn làng như thức dậy, rộn ràng trong men rượu cần và nhịp bước xoang. Âm thanh ấy ngấm vào ông lúc nào không hay, trở thành một phần máu thịt.

Lớn lên trong không gian văn hóa đậm đặc của núi rừng, A Hanh sớm xem Ting Ning là hơi thở của đời mình. Năm 1999, khi nhận ra trong làng ngày càng ít người biết làm và chơi loại nhạc cụ này, ông quyết định dồn tâm sức để học hỏi, mày mò chế tác đàn.

Những ngày đầu, đàn làm ra còn thô, dễ nứt vỡ, tiếng chưa tròn. Nhưng càng làm, ông càng hiểu từng thớ nứa, lồ ô, từng độ cong của thân đàn, độ căng của dây, cách cộng hưởng của quả bầu… để tạo nên âm thanh đúng “chất” Ting Ning của người Xơ Đăng.

Trong những ngày hội làng, khi cảm xúc dâng trào, tiếng Ting Ning như dẫn dắt mọi người hòa chung cuộc vui: lúc rộn ràng, tươi tắn; khi lại ngọt ngào, sâu lắng, ngân lên những giai điệu tỏ tình, giao duyên, làm say lòng người nghe.

Nghệ nhân A Hanh giới thiệu và hướng dẫn cách chế tác đàn Ting Ning

Đến nay, A Hanh đã chế tác hơn 50 cây đàn Ting Ning. Mỗi cây đàn đều mất cả tháng trời để hoàn thiện, bởi tất cả các công đoạn đều làm thủ công, giữ nguyên tinh thần mộc mạc, giản dị của người Xơ Đăng. Với ông, mỗi cây đàn không chỉ là nhạc cụ, mà là một phần ký ức, một mảnh hồn của núi rừng.

Trong căn nhà cấp 4 nhỏ giữa thôn, nghệ nhân A Hanh vui vẻ mang những cây đàn Ting Ning ra khoe với chúng tôi, ánh mắt ánh lên niềm tự hào. Với ông, mỗi cây đàn đều là báu vật. Ông bảo, làm đàn không khó, nhưng để có một cây Ting Ning dáng đẹp, tiếng hay và bền lâu thì cần cả kinh nghiệm lẫn sự tinh tế của người nghệ nhân.

Thân đàn phải là nứa hoặc lồ ô thật già, được hong khô trên bếp, dài khoảng 70–80cm. Trên thân có các cần đàn làm bằng tre, gỗ hoặc dây mây để “lên dây”, điều chỉnh nốt nhạc và hợp âm.

Mỗi cây đàn có từ 9 đến 13 cần, tương ứng với số dây đàn. Đầu thân đàn gắn một quả bầu khô làm hộp cộng hưởng âm thanh. Qua đôi tay khéo léo của nghệ nhân A Hanh, những vật liệu mộc mạc ấy được “thổi hồn”, tạo nên âm sắc trong trẻo, độc đáo và giàu cảm xúc.

“Trước đây, người Xơ Đăng thường tận dụng lõi dây cáp điện để làm dây đàn. Bây giờ có thể thay bằng dây phanh xe đạp hay dây kẽm. Đàn thô sơ vậy thôi, nhưng tiếng đàn trong trẻo, nhỏ nhẹ, như lời tâm sự của đôi lứa”, nghệ nhân A Hanh chia sẻ.

Theo nghệ nhân A Hanh, đàn Ting Ning là nhạc cụ dành cho nam giới. Khi chơi, người cầm đàn có thể kê vào đùi hoặc tựa vào người, nhưng phải đánh bằng hai tay, đòi hỏi sự khéo léo và phối hợp nhịp nhàng. Âm thanh từ dây đàn truyền qua thân nứa, cộng hưởng trong quả bầu, tạo nên những giai điệu rất riêng.

Ting Ning có thể chơi độc tấu, mang đến những giai điệu dịu êm, ngọt ngào của tình yêu; cũng có thể dùng để đệm dân ca, làm cho bài hát thêm cuốn hút. Tiếng đàn vui hay buồn phụ thuộc vào giai điệu và cả tâm trạng của người chơi. Thế nhưng, điều khiến ông trăn trở là ngày nay, số người biết chơi và làm Ting Ning thuần thục như ông ngày càng hiếm.

“Người Xơ Đăng mình có nhiều nhạc cụ, nhưng Ting Ning là tiếng nói của núi rừng, của lễ hội. Mình sợ mai này lớp trẻ không còn biết nữa, nên mình cố giữ, cố dạy để tiếng đàn không tắt”, ông bộc bạch.

Nghệ nhân A Hanh nâng niu cây đàn Ting Ning, để tiếng nhạc núi rừng Xơ Đăng tiếp tục ngân vang

Không chỉ chế tác, nghệ nhân A Hanh còn tích cực tham gia biểu diễn mỗi khi địa phương tổ chức lễ hội văn hóa. Tại các Ngày hội Văn hóa các dân tộc huyện Đăk Tô (tỉnh Kon Tum cũ; nay là xã Ngọc Tụ, tỉnh Quảng Ngãi), ông luôn là gương mặt quen thuộc của đội nghệ nhân xã Ngọk Tụ. Dáng người nhỏ, hơi lom khom vì tuổi tác, nhưng mỗi khi chạm vào dây đàn, tiếng Ting Ning vang lên như kéo cả núi rừng ùa về, ngân dài đến nao lòng.

Nhiều du khách sau khi xem ông biểu diễn đã tìm mua đàn để làm kỷ niệm. Tuy nhiên, với A Hanh, bán đàn chưa bao giờ là mục đích chính. Ông chỉ mong người mua thực sự yêu quý và hiểu được câu chuyện văn hóa phía sau mỗi âm thanh.

Những năm gần đây, xã Ngọk Tụ bắt đầu khuyến khích phục dựng, gìn giữ nhạc cụ truyền thống. Đây cũng là cơ hội để nghệ nhân A Hanh truyền dạy kỹ thuật làm đàn cho thanh thiếu niên trong thôn.

Trao đổi về vai trò của nghệ nhân A Hanh, ông Nguyễn Nhật Quang, Trưởng phòng Văn hóa – Xã hội xã Ngọk Tụ cho biết: “Hiện nay ở Ngọk Tụ rất ít người còn biết chế tác Ting Ning. Nghệ nhân A Hanh là một trong những người cuối cùng làm được điều đó, lại còn tâm huyết truyền dạy cho lớp trẻ. Địa phương luôn xem ông là hạt nhân quan trọng trong công tác bảo tồn văn hóa Xơ Đăng”.

Theo ông Quang, xã đang đề xuất đưa nghệ nhân A Hanh vào danh sách xét công nhận nghệ nhân ưu tú, đồng thời đề nghị khen thưởng vì những đóng góp trong việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.

“Chúng tôi mong tiếng Ting Ning không chỉ vang trong lễ hội, mà hiện diện trong đời sống hằng ngày. Và nghệ nhân A Hanh chính là người truyền lửa cho điều đó”, ông Quang nhấn mạnh.

Ở tuổi 65, những khi rảnh rỗi nghệ nhân A Hanh vẫn vào rừng tìm nứa, lồ ô để làm đàn. Ông bảo đó là cái “duyên”, cái nghiệp phải theo đến hết đời. Suốt 26 năm gắn bó với nghề, ông chưa từng nghĩ đến chuyện dừng lại.

“Khi nào tay mình còn cầm được dao, còn nghe được tiếng đàn thì mình vẫn làm. Chừng nào Ting Ning còn vang, thì dân làng còn nhớ tới tổ tiên”, ông nói chậm rãi.

Giữa nhịp sống hiện đại đang len lỏi vào từng bản làng, những người như nghệ nhân A Hanh chính là mạch nguồn âm thầm giữ cho bản sắc Xơ Đăng không bị xói mòn. Tiếng đàn Ting Ning ông nâng niu không chỉ là âm thanh, mà là ký ức, là cội rễ, là linh hồn của dân tộc nơi miền núi Ngọk Tụ.

NGỌC HÒA