Nghệ An: Khó phát triển quần thể voi rừng

Quần thể voi rừng suy giảm

Theo thống kê, khoảng 11 cá thể voi rừng sinh sống trong khu vực Vườn quốc gia Pù Mát, số còn lại phân tán ở xã Hùng Chân và Mường Chọng. Từ năm 2023 đến nay, ghi nhận 3 cá thể voi chết chưa rõ nguyên nhân. Do sinh cảnh bị thu hẹp, rừng nguyên sinh dần biến thành rừng sản xuất, voi thường xuyên về gần khu dân cư để tìm thức ăn, gây nên xung đột voi và người.

Cặp voi rừng xuống núi tìm thức ăn.

Tại xã Hùng Chân, nhiều năm qua vẫn còn sót lại hai cá thể voi cái trưởng thành sinh sống trong rừng tự nhiên. Cuối năm 2022, voi liên tục xuất hiện quanh bản Đôm 2, thậm chí vào tận sân nhà dân để tìm thức ăn, khiến người dân vừa lo lắng, vừa bất an vì voi phá hỏng cây trồng, nguy cơ tấn công. Đến ngày 16/2/2023, một con voi già bị phát hiện chết trong rừng, con còn lại (khoảng 30 tuổi) tiếp tục sống đơn độc, thỉnh thoảng ra gần khu dân cư.

Anh Sầm Văn Chung, người dân xã Hùng Chân cho biết, người dân đi rừng vẫn thường bắt gặp voi, có khi nó còn "ăn trộm" măng đã được tập kết. Tuy vậy, voi tỏ ra hiền lành, không gây hại cho con người nên mọi người cũng không xua đuổi.

Tại xã Mường Chọng, một cá thể voi cái khác cũng sống đơn lẻ, thường xuyên xuống bản tìm mía, lúa. Có lần, voi vào tận sân nhà, dỡ cả mái ngói để kiếm thức ăn, khiến người dân mất ăn mất ngủ vì lo sợ. Mặc dù chưa xảy ra sự cố voi tấn công, nhưng nỗi bất an vẫn thường trực.

Voi xuất hiện gần khu dân cư.

Để ứng phó, Ban Quản lý Vườn quốc gia Pù Mát thành lập 2 tổ phản ứng nhanh, mỗi tổ 6 người dân địa phương, được hỗ trợ kinh phí hằng tháng để kịp thời xua đuổi và bảo vệ voi khi chúng tiến sát khu dân cư.

Đàn voi lớn nhất với 7 - 8 cá thể ở vùng đệm Pù Mát từng nhiều lần phá lán trại, thậm chí tấn công người. Để giảm xung đột, Nghệ An đầu tư hơn 20 tỷ đồng xây 5 km tường, hào ngăn voi. Ngoài ra, lực lượng "canh voi" cũng được thành lập. Hằng tháng, các thành viên này có nhiệm vụ gùi muối vào rừng sâu, định vị đàn voi rừng đang sinh sống và quy luật di chuyển của chúng để vùi các bao muối xuống đất cho voi ăn và quay về cảnh báo cho người dân né khu vực voi đang sinh sống khi đi rừng hái măng.

Ông Đặng Đình Việt, tổ trưởng tổ "canh voi" cho biết, từ năm 2021 đến nay được cung cấp muối nên đàn voi không còn tìm đến khu dân cư như trước.

Chưa có phương án bảo tồn khả thi

Năm 2013, tỉnh Nghệ An phê duyệt đề án bảo tồn voi rừng với tổng kinh phí 86 tỷ đồng, song đến nay mới giải ngân hơn 20 tỷ đồng cho hạ tầng cơ bản. Phương án di dời, nhập đàn các cá thể voi đơn lẻ được đánh giá "khó khả thi" do địa hình hiểm trở, khoảng cách xa và chưa rõ mức độ thích nghi của voi ở môi trường mới.

Ngày 13/3/2024, lực lượng chức năng tiếp cận hiện trường xử lý xác voi.

Để voi sinh sản, tránh nguy cơ suy giảm, việc sáp nhập đàn được chính quyền Nghệ An lên kế hoạch, tuy nhiên gặp khó vì khoảng cách địa lý giữa các đàn rất xa. Phải mất 2 ngày đường, vượt qua nhiều sông suối thì voi từ huyện Quỳ Châu, Quỳ Hợp (cũ) mới tới được vườn Pù Mát. Hoặc voi cái sống đơn lẻ ở khu vực xã Chi Khê, Lục Dạ (huyện Con Cuông cũ) muốn nhập với đàn ở Phúc Sơn (huyện Anh Sơn cũ) lại bị ngăn cách bởi sông Giăng.

Theo ông Lê Anh Tuấn, Giám đốc Vườn quốc gia Pù Mát, việc di dời 2 cá thể voi sống đơn lẻ ở Hùng Chân và Mường Chọng để nhập đàn nhằm duy trì nòi giống là phương án gần như bất khả thi. Địa hình rừng núi dốc, hiểm trở, cây rừng dày đặc khiến việc di chuyển voi sau khi bắn thuốc mê rất khó khăn. Hơn nữa, chưa có cơ sở nào đảm bảo môi trường mới sẽ phù hợp cho voi sinh sống lâu dài.

Hiện Ban Quản lý Vườn quốc gia Pù Mát đang phối hợp với Cục Lâm nghiệp xây dựng phương án bảo tồn, tham mưu UBND tỉnh Nghệ An triển khai theo Kế hoạch hành động quốc gia về bảo tồn voi đến năm 2035, tầm nhìn 2050. Trong đó, mục tiêu chính là duy trì và phát triển quần thể voi hiện có, cải thiện sinh cảnh, đồng thời giảm thiểu xung đột giữa voi và người.

Voi rừng ở xã Mường Chọng phá lúa của người dân.

Ngay trong năm nay, đơn vị đã triển khai giám sát bằng bẫy ảnh để xác định số lượng, cấu trúc đàn và thể trạng voi. Giai đoạn 2026 - 2027 sẽ tiếp tục thu mẫu phân để phân tích ADN, đánh giá quan hệ huyết thống. Từ năm 2025, các đợt tuần tra tháo gỡ bẫy thú sẽ được tăng cường với sự tham gia của nhiều lực lượng liên ngành.

Theo ông Tuấn, nâng cao nhận thức cộng đồng, phát huy vai trò người dân trong bảo vệ voi, đồng thời duy trì chất lượng và sự kết nối của sinh cảnh là yếu tố then chốt. Mục tiêu đến năm 2025 sẽ thiết lập 24 điểm cung cấp muối khoáng, và đến 2026 cải thiện 1.000 ha sinh cảnh sống cho voi.

Cùng với đó, từ năm 2023, Vườn quốc gia Pù Mát giám sát 4 đàn voi có nguy cơ xung đột với người, thiết lập mạng lưới cảnh báo sớm và thành lập tổ phản ứng nhanh để hỗ trợ dân. Giai đoạn sau năm 2026, đơn vị sẽ tham khảo kinh nghiệm bảo tồn voi từ Thái Lan, Ấn Độ và tính đến các giải pháp như xây dựng hàng rào điện cộng đồng, cải thiện sinh kế người dân vùng đệm, hướng tới mục tiêu để người và voi giảm xung đột.

Song Hoàng