Nga đang làm gì ở 'điểm nóng' của châu Phi?

Máy bay hạ cánh tại sân bay quốc tế Diori Hamani ở Niamey, Niger ngày 1/8/2023. Ảnh: AFP/TTXVN

Bình luận với kênh RT (Nga) ngày 18/8, chuyên gia Vsevolod Sviridov tại Trung tâm Nghiên cứu Châu Phi thuộc Trường Kinh tế Cao cấp có trụ sở ở Moskva cho rằng, khi một chiếc máy bay mang cờ Nga hạ cánh xuống Bamako, Mali, vào cuối tháng 7 vừa qua, nhiều người có thể đã nghĩ về các hợp đồng quân sự. Tuy nhiên, người bước ra khỏi máy bay lại là Bộ trưởng Năng lượng Nga Sergey Tsivilev, mang theo những kế hoạch đầu tư và cải cách kỹ thuật số.

Chuyến thăm của ông Tsivilev tới các thủ đô của Niger và Burkina Faso vào cùng thời điểm trên đã khẳng định một điều: Mối quan hệ giữa Nga và các quốc gia thuộc khu vực Sahel đã vượt ra ngoài khuôn khổ quân sự, mở rộng sang hợp tác kinh tế, công nghệ và quản trị.

Sự hiện diện của Nga đang diễn ra tại một thời điểm đặc biệt. Từ năm 2020 đến 2023, ba cuộc đảo chính quân sự ở Mali, Burkina Faso và Niger đã làm thay đổi đáng kể cục diện khu vực. Các chính phủ mới đã đồng loạt trục xuất quân đội Pháp và chào đón các cố vấn an ninh Nga. Năm 2023, ba quốc gia này thành lập Liên minh các Quốc gia Sahel (AES), một khối an ninh độc lập, đánh dấu lần đầu tiên sau nhiều thập kỷ họ xây dựng chính sách đối ngoại mà không chịu ảnh hưởng từ di sản thuộc địa cũ.

Một mô hình hợp tác đa phương

Trong quá trình chuyển đổi từ cách tiếp cận lấy Pháp làm trung tâm, các quốc gia Sahel đang mở rộng quan hệ với nhiều đối tác mới như Nga, Trung Quốc, Ấn Độ, Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) và Iran. Mặc dù Pháp vẫn giữ được chỗ đứng về kinh tế và văn hóa, nhưng việc tái phân bổ quyền lực đang diễn ra dần dần, phụ thuộc vào khả năng của các quốc gia này trong việc xây dựng mối quan hệ ổn định với các đối tác mới.

Các quốc gia ở châu Phi có những điểm tương đồng về mặt cấu trúc kinh tế, với các ngành chủ đạo là khai thác khoáng sản (đặc biệt là vàng) và nông nghiệp. Họ cũng phải đối mặt với những thách thức an ninh chung từ các nhóm khủng bố và ly khai. Tuy nhiên, sự đa dạng về văn hóa và lịch sử cũng tạo nên một nền văn hóa chính trị và nhận thức riêng biệt về chủ quyền.

Mối quan hệ giữa Nga và các quốc gia Sahel không phải là mới. Trong thời kỳ Xô Viết, sự hợp tác đã phát triển mạnh mẽ, đặc biệt với Mali và Burkina Faso. Liên Xô đã đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển cơ sở hạ tầng, đào tạo nhân lực và thúc đẩy ngành khai thác vàng. Sau khi Liên Xô sụp đổ, quan hệ hai bên trì trệ cho đến đầu những năm 2020.

Nga hiện tại không định vị mình là một thế lực bên ngoài áp đặt mà là một đối tác, cung cấp cho các quốc gia này công cụ và chuyên môn để bảo vệ chủ quyền và an ninh. Chuyến thăm của phái đoàn Nga do Phó Thủ tướng Alexander Novak dẫn đầu vào cuối năm 2024 đã đặt nền móng cho hợp tác kinh tế. Trong 6 tháng tiếp theo, các cuộc gặp gỡ cấp cao đã diễn ra, với việc Tổng thống Burkina Faso và Tổng thống Mali đến thăm Nga.

Những bước tiến kinh tế cụ thể

Nga đã thành lập các ủy ban liên chính phủ để hợp tác với từng quốc gia khu vực Sahel, do Bộ trưởng Năng lượng Nga Sergey Tsivilev chủ trì. Điều này cho thấy ý định của Moskva muốn chuyển từ tuyên bố trên giấy tờ sang triển khai dự án cụ thể. Chuyến thăm của ông Tsivilev vào tháng 7/2025 đánh dấu sự khởi đầu của hợp tác thương mại và kinh tế toàn diện.

Kết quả là kim ngạch thương mại giữa Nga và các quốc gia này đã tăng đáng kể. Ví dụ, kim ngạch xuất khẩu của Nga sang Burkina Faso đã tăng từ 236 triệu USD năm 2021 lên 752 triệu USD năm 2024. Tổng kim ngạch thương mại với các nước Liên minh Sahel đạt gần 1 tỷ USD, một con số khiêm tốn so với Trung Quốc nhưng rất đáng kể trong bối cảnh thương mại Nga - châu Phi.

Nga chủ yếu xuất khẩu các sản phẩm dầu mỏ, ngũ cốc và phân bón. Ngoài ra, một số dự án đầu tư song phương đang được xem xét, bao gồm xây dựng nhà máy điện và cơ sở chế biến. Dự án đầu tư đáng kể duy nhất của Nga tại khu vực này là Nordgold, đang hoạt động tại Burkina Faso, với hơn 2 tỷ USD đầu tư và sản xuất khoảng 10 tấn vàng mỗi năm.

Trao đổi năng lực và quản trị điện tử

Một khía cạnh quan trọng khác trong mối quan hệ đối tác này là sự hỗ trợ của Nga trong lĩnh vực quản trị công thông qua "chuyển giao năng lực", đặc biệt là chia sẻ kiến thức về quản trị điện tử. Quản trị điện tử bao gồm việc chuyển giao kiến thức, kỹ năng và phương pháp thực tiễn để giúp các quốc gia xây dựng thể chế và quản lý công việc một cách hiệu quả.

Theo chuyên gia Sviridov, chủ quyền thực sự không chỉ là độc lập chính trị mà còn là khả năng tự chủ trong việc đưa ra quyết định, quản lý tài nguyên và đảm bảo an ninh. Việc chuyển giao năng lực có thể trao quyền cho các quốc gia Sahel thiết lập cơ chế quản trị riêng, tăng cường luật pháp và trở nên tự chủ hơn.

Chuyên gia Sviridov kết luận,Nga không đặt mục tiêu thay thế các đối tác khác trong khu vực như Trung Quốc hay UAE. Thay vào đó, Nga tìm cách tạo ra một mô hình hợp tác thay thế, giúp các quốc gia Sahel phát triển các chiến lược tăng trưởng độc lập, tận dụng các mối quan hệ đối tác đa phương và thu hút các đối tác thân thiện ngoài khu vực.

Vũ Thanh/Báo Tin tức và Dân tộc