Nâng cao năng lực kiểm toán với AI

AI không thay thế kiểm toán viên mà giúp họ làm việc chính xác, sâu sắc hơn, hỗ trợ dự báo rủi ro, khuyến nghị chính sách. (Ảnh: TL)

AI không thay thế con người, nhưng đang giúp kiểm toán viên trở nên chủ động, sâu sắc và chuẩn xác hơn trong phát hiện rủi ro, ngăn ngừa sai phạm, tăng cường tính minh bạch của quản trị công.

Bước ngoặt nâng tầm minh bạch và hiệu quả

Theo Phó Tổng Kiểm toán Nhà nước Bùi Quốc Dũng, AI đang định hình lại mọi ngành nghề và mở ra cơ hội cho kiểm toán: Thay vì chọn mẫu, kiểm toán viên có thể phân tích toàn bộ dữ liệu, tự động phát hiện bất thường, dự báo rủi ro và gian lận để can thiệp sớm. Các thuật toán học máy, xử lý ngôn ngữ tự nhiên và trợ lý kiểm toán ảo giúp tự động hóa tra cứu, đối chiếu, soạn thảo và giám sát hàng triệu giao dịch.

Nhiều quốc gia đã sớm tận dụng AI trong lĩnh vực này. Tại Mỹ, Văn phòng Kiểm toán Chính phủ (GAO) tích hợp AI trong giám sát tài chính liên bang, y tế và rủi ro ngân hàng, rút ngắn đáng kể thời gian kiểm toán, mở rộng độ phủ phân tích, đồng thời tăng sức nặng chứng cứ.

Tại Anh, Văn phòng Kiểm toán Quốc gia (NAO) xây dựng “sổ tay AI an toàn” áp dụng trong giám sát hợp đồng công và phúc lợi xã hội, giúp tiết kiệm ngân sách. Còn tại Pakistan, AI đã phát hiện hơn 128 nghìn “người hưu trí ảo” trong chi trả lương hưu, một minh chứng sinh động cho sức mạnh dữ liệu được kết nối thông minh.

Tại Việt Nam, Kiểm toán Nhà nước đã hình thành nền tảng dữ liệu lớn với hơn 100 triệu bản ghi, kết nối Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, Bảo hiểm Xã hội,… và triển khai sáu phần mềm AI phục vụ phân tích ngân sách, đánh giá rủi ro, kiểm tra giao dịch, giám sát đầu tư công và chi tiêu xanh.

Chung nhận định AI không chỉ thay đổi công nghệ mà còn định hình lại xã hội và kiểm toán, Chủ tịch Hiệp hội Kế toán Công chứng Anh quốc (ACCA) Ayla Majid còn cho rằng: AI đang giúp nâng cao minh bạch, phát hiện gian lận và quản lý dự án công phức tạp.

Tại Việt Nam, các công ty kiểm toán lớn như EY, KPMG, Deloitte đã áp dụng nền tảng kiểm toán hỗ trợ AI, trong khi Kiểm toán Nhà nước Việt Nam cũng đang đẩy mạnh nghiên cứu ứng dụng AI để cải thiện giám sát tài chính công theo thời gian thực, bước tiến từ kiểm toán phản ứng sang kiểm toán chủ động.

Trên thực tế, AI không chỉ là công cụ hỗ trợ, mà đã trở thành nền tảng chiến lược của kiểm toán công hiện đại. Theo Tiến sĩ Phạm Huy Thông, Phó Cục trưởng phụ trách Cục Công nghệ thông tin (Kiểm toán Nhà nước), mục tiêu trước mắt là chuẩn hóa và số hóa quy trình kiểm toán. Nhưng về dài hạn, sẽ hướng tới xây dựng hệ sinh thái AI toàn diện, hỗ trợ từ lập kế hoạch đến theo dõi thực hiện kiến nghị kiểm toán, phân tích dữ liệu lớn về đơn vị và đối tượng kiểm toán, đồng thời đối chiếu thông tin với các cơ quan như Thuế, Kho bạc, Hải quan, là những lĩnh vực cần ưu tiên, tập trung nguồn lực triển khai hiệu quả.

“Kiểm toán Nhà nước cũng dự kiến ứng dụng các công nghệ tiên tiến như viễn thám, GIS, GeoAI trong kiểm toán tài nguyên, môi trường, khoáng sản, mở rộng phạm vi từ kiểm toán tài chính sang kiểm toán phát triển bền vững. Chiến lược tổng thể là chuyển kiểm toán từ mô hình chọn mẫu sang kiểm toán 100% đối tượng theo thời gian thực, hướng tới tiền kiểm, giảm rủi ro và thất thoát, lãng phí ngân sách nhà nước”, ông Thông cho biết thêm.

Trong khi đó, chia sẻ về ứng dụng AI trong kiểm toán, ông Phan Ngọc Anh, Phó Tổng Giám đốc Dịch vụ Kiểm toán Deloitte Việt Nam cho rằng: AI giúp nâng cao chất lượng kiểm toán, rút ngắn thời gian thủ tục hành chính và hỗ trợ phân tích dữ liệu lớn. Đơn cử, trong kiểm toán ngân hàng, AI có thể rà soát, tổng hợp và đánh giá từ 10 nghìn đến 12 nghìn hợp đồng vay trong thời gian rất ngắn, giúp kiểm toán viên đưa ra đánh giá chính xác hơn.

“Song AI chỉ là công cụ, con người vẫn chịu trách nhiệm cuối cùng”, ông Ngọc Anh nhấn mạnh. Đồng quan điểm, Phó Tổng Kiểm toán Nhà nước Bùi Quốc Dũng khẳng định: AI không thay thế kiểm toán viên, mà giúp họ làm việc chính xác, sâu sắc hơn, hỗ trợ dự báo rủi ro, khuyến nghị chính sách và chuyển kiểm toán từ “sau sự kiện” sang thông minh, chủ động và thời gian thực.

Hướng tới hệ sinh thái kiểm toán số toàn diện

Theo Giám đốc Công nghệ Ngân hàng Standard Chartered Việt Nam Nguyễn Ngọc Lan Anh: AI giúp giảm 68% rủi ro an ninh mạng và tối ưu vận hành, nhưng yêu cầu kiểm soát rủi ro, bảo mật và đạo đức nghề nghiệp phải được đặt lên hàng đầu. Chủ tịch ACCA Ayla Majid cho biết: Ứng dụng AI trong kiểm toán chỉ thật sự hiệu quả khi kết hợp song song giữa đổi mới công nghệ và phát triển năng lực con người.

“Chuyên gia tài chính công cần hiểu AI, có tư duy đạo đức, phương pháp luận và hợp tác liên chức năng để triển khai AI an toàn, hiệu quả. Kinh nghiệm quốc tế như Anh và Mỹ cho thấy, AI giúp tối ưu quy trình, tăng độ phủ kiểm toán và phát hiện rủi ro hệ thống, nhưng cũng đòi hỏi biện pháp quản trị, minh bạch và đánh giá độc lập”, bà Ayla Majid lưu ý.

Từ đó, Chủ tịch ACCA Ayla Majid khuyến nghị mỗi cơ quan kiểm toán cần xây dựng Khung bảo đảm AI (AI Assurance Roadmap) với các nguyên tắc minh bạch, có thể giải thích và được giám sát độc lập. Dẫn chứng từ Vương quốc Anh, nơi các công cụ như Risk Engine và Writing Engine giúp giảm mạnh thời gian lập báo cáo kiểm toán, bà Majid cho rằng Việt Nam có đủ năng lực để đi đầu trong khu vực về kiểm toán số nếu biết tận dụng AI có trách nhiệm gắn với kỷ luật nghề nghiệp và giá trị công vụ.

AI đang mở ra một không gian kiểm toán mới, nhanh hơn, sâu hơn và minh bạch hơn. Nhưng quan trọng hơn cả, chính con người, những kiểm toán viên liêm chính, am hiểu công nghệ và có tư duy phản biện mới là trung tâm bảo đảm tính chính danh và niềm tin công chúng. Kiểm toán Nhà nước Việt Nam đang từng bước khẳng định vai trò tiên phong trong khu vực bằng việc tích hợp AI có trách nhiệm vào quy trình nghiệp vụ, góp phần xây dựng một nền tài chính công vững mạnh, minh bạch và phát triển bền vững.

Song bên cạnh đó cũng cần thẳng thắn nhìn nhận một thực tế, việc ứng dụng AI hiện nay đang đối diện không ít khó khăn, thách thức về hạ tầng công nghệ, bảo mật dữ liệu và nguồn nhân lực. Để vượt qua các thách thức này, cần tiếp tục có những cải thiện về mặt thể chế, pháp lý; xây dựng kiến trúc cơ sở dữ liệu, nền tảng kết nối, chia sẻ dữ liệu và chuẩn hóa thông tin phục vụ mô hình AI; đồng thời phải tập trung vào hệ thống nhân lực, học tập kinh nghiệm quốc tế từ các cơ quan kiểm toán tối cao.

VIỆT PHONG