Một trong 'tứ kiệt' được Chủ tịch Hồ Chí Minh mời tham gia Chính phủ

Theo Tuyên cáo ngày 28/8/1945, Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ cộng hòa do Chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu gồm 13 bộ và 2 Bộ trưởng không Bộ. Cụ Nguyễn Văn Tố là một trong những nhân sĩ được Chủ tịch Hồ Chí Minh mời tham gia Chính phủ, được giao giữ chức Bộ trưởng Bộ Cứu tế Xã hội.

Cụ Nguyễn Văn Tố (hàng thứ 3, thứ 6 từ phải sang) cùng các thành viên Viện Viễn Đông Bác Cổ trong bữa tiệc năm 1939. Nguồn: TTLTQG III.

Học giả uyên bác cả Nho học lẫn Tây học

Cụ Nguyễn Văn Tố (1889-1947), hiệu là Ứng Hòe, sinh ra trong một gia đình nhà nho ở quận Hoàn Kiếm, Hà Nội (ngày nay). Cụ thuộc lớp trí thức đầu thế kỷ 20, uyên bác cả Nho học lẫn Tây học. Cụ từng làm việc tại Viện Viễn đông Bác Cổ, hội trưởng Hội Truyền bá học chữ quốc ngữ và được liệt vào một trong “tứ kiệt” Quỳnh - Vĩnh - Tố - Tốn và đã có nhiều đóng góp lớn trong việc nghiên cứu lịch sử, văn hóa Việt.

Sách Ba thế hệ tri thức người Việt (1862-1954) của GS Trịnh Văn Thảo cho hay nguồn gốc xuất thân của cụ là văn thân, tốt nghiệp trường Thông ngôn, từng hợp tác với Viện Viễn Đông Bác cổ của Pháp ở Hà Nội.

Trong thời gian làm việc tại Viện Viễn Đông Bác cổ, bằng sự cần mẫn và năng lực vốn có, cụ đã khẳng định bản thân và trở thành học giả uyên bác được các đồng nghiệp, cả người Pháp và người Việt nể phục.

Cụ dịch và viết bài cho nhiều báo, tạp chí (Đông Dương tạp chí , Tri tân, Avenir du Tonkin, Courrier d’Haiphong, Đông Thanh tạp chí...) và để lại di sản lớn trên nhiều lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn (văn học, triết học, xã hội học, sử học).

Công tác tại Viện Viễn Đông Bác cổ, nhưng phong cách con người cụ Tố lại toát lên nét văn hóa Á Đông sâu đậm. Trong cuốn Gương mặt những người cùng thế hệ, ông Vũ Đình Hòe cho biết: “Điều đặc sắc của cụ là luôn luôn chỉnh tề trong bộ đồ cổ truyền: khăn xếp, áo the thâm, ô lục soạn. Cho nên bọn sinh viên chúng tôi thuở ấy quý cụ, kính trọng cụ mà cứ khép nép đứng xa!”.

Sách Gương mặt những người cùng thế hệ còn ghi lại những ấn tượng về cụ khi còn làm Hội trưởng Hội Trí tri. “Cụ có lối nói bình dân, thái độ khiêm nhường, chân tình, dễ thương. Đi thanh tra lớp học, cụ thường lân la vào nhà các đồng bào nghèo, giục theo lớp, tiện thể hỏi han về đời sống, công việc làm ăn, được bà con mến lắm”.

Đem hết nhiệt tình cách mạng và tri thức đóng góp cho đất nước

Sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, nhận thấy uy tín của cụ Nguyễn Văn Tố với quốc dân, Chính phủ mới do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch đã mời cụ ra làm Bộ trưởng Bộ Cứu tế Xã hội.

Được sự tín nhiệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ lâm thời, cụ Nguyễn Văn Tố đã đem hết nhiệt tình cách mạng và tri thức uyên bác của mình đóng góp cho đất nước khi vừa giành được độc lập, tự do.

Trên cương vị là Bộ trưởng Bộ Cứu tế xã hội, cụ đã tích cực tham gia vận động nhân dân chống “giặc đói” và “giặc dốt”.

Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa do Quốc hội khóa I bầu ra. Cụ Nguyễn Văn Tố đứng hàng đầu (bên trái) cùng Chủ tịch Hồ Chí Minh (ở giữa) và cụ Huỳnh Thúc Kháng (bên phải). Nguồn: TTLTQGIII.

Kỳ họp thứ nhất, ngày 2/3/1946, Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, các đại biểu đã nhất trí bầu cụ Nguyễn Văn Tố làm Trưởng ban Thường trực Quốc hội (tương đương Chủ tịch Quốc hội ngày nay).

Trên cương vị này, cụ có những đóng góp quan trọng vào việc ký kết hai văn bản Hiệp định 6/3/1946 và Tạm ước 14/9/1946, tạm thời hòa hoãn thực dân Pháp, giúp Đảng và Chính phủ có thời gian chuẩn bị lực lượng kháng chiến lâu dài. Cụ còn trực tiếp cùng Quốc hội xây dựng Hiến pháp năm 1946, bản Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Ngày 31/10/1946, Quốc hội đã bầu ra Chính phủ Kháng chiến do Chủ tịch Hồ Chí Minh đứng đầu. Cụ Nguyễn Văn Tố tham gia Chính phủ với cương vị mới là Bộ trưởng không giữ bộ nào. Chính phủ vừa thành lập được hơn một tháng thì Toàn quốc kháng chiến nổ ra. Trung ương Đảng, Chính phủ trở lại Việt Bắc.

Thư viết tay của cụ Nguyễn Văn Tố gửi Chủ tịch Hồ Chí Minh ngày 6/1/1947 về việc báo cáo các công tác đã làm trong chuyến đi tuyên truyền, vận động nhân dân tại Hoài Đức, Hà Đông (2/1-5/1/1947). Trang 2 bức thư có chữ ký của cụ và bút tích của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nguồn: TTLTQGIII.

Nhiều tài liệu lưu trữ về cụ Nguyễn Văn Tố tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia III cho biết hình ảnh về Nguyễn Văn Tố, một nhà trí thức toàn tài, một vị chính khách (Bộ trưởng Bộ Cứu tế Xã hội, Bộ trưởng Bộ không bộ, Trưởng ban Thường trực Quốc hội) trong trang phục áo the, khăn xếp, giày Gia Định, luôn hết lòng vì dân, vì nước.

Tháng 10/1947, thực dân Pháp mở cuộc tiến công quy mô vào căn cứ địa Việt Bắc, nhằm tiêu diệt cơ quan đầu não kháng chiến của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Cụ bị bắt và hy sinh ngày 7/10/1947.

Tin Bộ trưởng Nguyễn Văn Tố hy sinh khiến mọi thành viên Chính phủ đều vô cùng thương tiếc. Đại tướng Võ Nguyên Giáp trong hồi ký Chiến đấu trong vòng vây, viết lại: “Cụ Tố hy sinh là một tổn thất lớn cho ta”.

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tự tay viết văn tế Bộ trưởng Nguyễn Văn Tố với những lời lẽ trân trọng, tha thiết: “Nhớ cụ xưa / Văn chương thuần túy, học vấn cao sâu / Thái độ hiền từ, tính tình thanh khiết / Mở mang văn hóa, cụ dốc một lòng / Phú quý, công danh cụ nào có thiết / Cụ dù hy sinh, tinh thần cụ ngàn thu sẽ vẻ vang bất diệt… Chính phủ khôn xiết buồn rầu, đồng bào khôn xiết nỗi lòng thương tiếc”.

Cụ Nguyễn Văn Tố là bộ trưởng đầu tiên hy sinh trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp.

Minh Châu