Một chương trình, nhiều sách giáo khoa: Góc nhìn sau một chu kỳ đổi mới giáo dục

Sau một chu kỳ triển khai, Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 đã và đang định hình lại cách dạy, cách học.

Chủ trương "một chương trình, nhiều sách giáo khoa", tạo nhiều thuận lợi, phản ánh rõ nét sự thay đổi trong tư duy giáo dục, từ truyền đạt kiến thức sang phát triển năng lực.

Từ một bộ sách giáo khoa đến tư duy đổi mới

Trước năm 2020, các trường học trên cả nước sử dụng một bộ sách giáo khoa duy nhất cho mỗi môn học. Mô hình này tạo sự thống nhất nội dung kiến thức, dễ tổ chức kiểm tra, thi cử; giảm chi phí in ấn nhờ quy mô lớn; học sinh có thể dùng lại sách qua nhiều năm; giáo viên không phải mất công chọn sách.

Tuy nhiên, bên cạnh thuận lợi, việc sử dụng một bộ sách giáo khoa cũng bộc lộ hạn chế. Một bộ sách giáo khoa áp dụng cho hàng chục triệu học sinh từ miền xuôi đến miền núi, từ thành thị đến vùng sâu, không thể phản ánh hết đặc thù vùng miền. Việc giảng dạy theo một “kịch bản” duy nhất khiến giáo viên bị bó hẹp sáng tạo, học sinh học theo kiểu đọc - chép, thiếu sự tương tác và phản biện.

Hiểu rõ những bất cập đó, năm 2013, Nghị quyết số 29-NQ/TW của Trung ương Đảng về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã xác định rõ: “Một chương trình - nhiều sách giáo khoa”.

Luật Giáo dục năm 2019 và Chương trình giáo dục phổ thông 2018 tiếp tục cụ thể hóa chủ trương này. Từ năm học 2020 - 2021, Việt Nam chính thức áp dụng cơ chế xã hội hóa biên soạn sách giáo khoa.

Chủ trương “một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa” được triển khai từ năm 2020 tạo ra nhiều chuyển biến tích cực, giáo viên được lựa chọn sách để dạy. Ảnh: Lê Nguyễn

Thực tế cho thấy, chủ trương “một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa” được triển khai từ năm 2020 đã tạo ra nhiều chuyển biến tích cực, giúp học sinh học tốt hơn, giáo viên có thêm không gian sáng tạo và nhà trường linh hoạt trong lựa chọn phù hợp.

Tuy vậy, sự chuyển đổi này cũng đi kèm nhiều thách thức. Việc triển khai thông tư lựa chọn sách giáo khoa ở một số địa phương chưa minh bạch, còn tình trạng chọn sách theo cảm tính.

Phụ huynh băn khoăn vì giá sách cao hơn, khó tái sử dụng; học sinh chuyển trường gặp khó khi sách khác nhau. Giáo viên cũng đối mặt áp lực làm quen với SGK mới, đòi hỏi đào tạo lại và đầu tư công sức.

Bên cạnh đó, do truyền thông chưa hiệu quả, nhiều người nhầm lẫn giữa “chương trình” và “sách giáo khoa”. Thực tế, chương trình là khung pháp lý duy nhất, áp dụng toàn quốc, còn sách giáo khoa chỉ là học liệu triển khai chương trình, có thể có nhiều phiên bản khác nhau, miễn là đạt cùng mục tiêu, chuẩn đầu ra.

Nguyên Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Phạm Minh Hạc nhấn mạnh: Việc sử dụng nhiều bộ sách giáo khoa là xu hướng thế giới. Trường học phải là nơi có quyền lựa chọn sách, bởi chính họ hiểu rõ nội dung, phương pháp và điều kiện thực tế. Chọn sách không thể là quyết định của người không sử dụng sách”.

Vì sao học sinh có thể học các sách giáo khoa khác nhau?

Năm học 2024-2025 kết thúc một chu trình triển khai Chương trình giáo dục phổ thông 2018 với nhiều bộ sách giáo khoa, nhiều chuyển biến tích cực đã ghi nhận. Việc dạy học chuyển từ truyền thụ kiến thức sang phát triển năng lực. Học sinh hứng thú hơn nhờ hoạt động trải nghiệm, dự án và các phương pháp mới.

Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Nguyễn Kim Sơn khẳng định: Chương trình là thống nhất toàn quốc, còn sách giáo khoa có thể đa dạng.

Dù học sách giáo khoa khác nhau, học sinh vẫn đạt yêu cầu về kiến thức, kỹ năng. Sách giáo khoa là học liệu, không phải pháp lệnh, và xã hội hóa biên soạn sách là chủ trương nhất quán.

Kết quả thi tốt nghiệp THPT năm 2025 là minh chứng hiệu quả của mô hình "một chương trình, nhiều sách giáo khoa". Ảnh: Thành Thái Anh

Một minh chứng rõ ràng cho hiệu quả mô hình “nhiều sách giáo khoa” là kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông 2025. Đây là lần đầu tiên đề thi môn ngữ văn không dùng ngữ liệu trong sách giáo khoa. Ở đề thi một số môn, các câu hỏi được xuất phát từ tình huống thực tế, không kiểm tra kiến thức máy móc. Điều này buộc học sinh phải hiểu và vận dụng, thay vì học thuộc lòng. Số điểm 10 nhiều hơn ở các môn như toán, ngoại ngữ, dù đề khó hơn. Điều này cho thấy học sinh thích nghi tốt với cách học mở, tiếp cận đa dạng nguồn tài liệu.

Người học và phụ huynh học sinh cũng dần thay đổi góc nhìn. Em Nguyễn Nhật Anh, học sinh Trường Trung học phổ thông Trương Định cho biết: “Em từng học hai bộ sách khác nhau khi chuyển trường nhưng không thấy ảnh hưởng nhiều. Các môn đều bám chương trình, chỉ cách thể hiện, trình bày khác thôi. Em thấy việc tiếp cận nhiều cách học giúp mình hiểu vấn đề sâu hơn”.

Còn bà Lê Hồng Nhung, phụ huynh học sinh Trường Trung học cơ sở Đại Thịnh (xã Quang Minh) chia sẻ: “Lúc đầu tôi lo ngại vì nhiều sách khó mua và đắt. Nhưng sau khi thấy con tự tin hơn, biết tư duy, biết làm bài theo nhiều cách thay vì học thuộc lòng, tôi ủng hộ cách làm này. Mong Bộ Giáo dục và Đào tạo, các đơn vị xuất bản có hình thức hỗ trợ để giá sách giáo khoa có thể giảm hơn”

Theo đánh giá của nhiều chuyên gia, việc có nhiều bộ sách giáo khoa đã và đang tạo áp lực cạnh tranh tích cực cho các nhà xuất bản. Nhờ đó, nội dung ngày càng được cải tiến, gần gũi với học sinh, phương pháp biên soạn sáng tạo hơn; đồng thời, mở ra không gian tự chủ nghề nghiệp cho giáo viên, một yếu tố quan trọng trong đổi mới giáo dục.

Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo Nguyễn Kim Sơn khẳng định: Chương trình giáo dục phổ thông 2018 đã quy định chi tiết nội dung, yêu cầu cần đạt đối với từng nội dung giáo dục, sách giáo khoa khác nhau chỉ khác ở ngữ liệu, cách thức thể hiện và phương pháp dạy học đối với từng nội dung nhưng phải đáp ứng yêu cầu cần đạt của chương trình.

Do đó, khi học sinh dùng sách giáo khoa khác nhau cũng không bị ảnh hưởng về nội dung kiến thức và yêu cầu cần đạt. Sách giáo khoa được biên soạn để sử dụng lâu dài, nhiều lần, hạn chế học sinh viết, vẽ, làm bài tập trực tiếp vào sách giáo khoa.

Thời gian tới, Bộ Giáo dục và Đào tạo sẽ tiếp tục chỉ đạo đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra, đánh giá và thi; đồng thời rà soát, đánh giá thực trạng và chất lượng tổ chức thực hiện tại các nhà trường, lắng nghe ý kiến phản biện để tăng cường các giải pháp chỉ đạo.

Thống Nhất