Một bước ngoặt lịch sử và những giới hạn hiện thực

Tại Hội nghị Thượng đỉnh về giải pháp hai nhà nước bên lề khóa họp 80 Đại hội đồng Liên hợp quốc (LHQ) hôm 22/9 (giờ địa phương), một loạt nước châu Âu tuyên bố chính thức công nhận Nhà nước Palestine. Cụ thể, Pháp, Andorra, Bỉ, Luxembourg, Malta và Monaco đã công bố công nhận với tuyên bố chung, do Tổng thống Pháp Emmanuel Macron dẫn đầu. Trước đó một ngày, Vương quốc Anh và Bồ Đào Nha cũng đã lần lượt công nhận Palestine. Như vậy, ít nhất tám quốc gia châu Âu - gồm Pháp, Anh, Bồ Đào Nha, Andorra, Bỉ, Luxembourg, Malta và Monaco - thông báo công nhận Nhà nước Palestine trong dịp này.

Cờ Palestine tung bay trong một cuộc biểu tình tại Gaza. Ảnh: Reuters

Các nước châu Âu này tham gia vào làn sóng đã có hơn 150 thành viên LHQ công nhận Palestine, trong khi nhiều quốc gia châu Âu khác (như Tây Ban Nha, Na Uy, Ireland) đã thực hiện công nhận trong năm 2024. Lãnh đạo các nước công nhận Palestine nêu nhiều động cơ kết hợp cả lịch sử, nhân đạo và chiến lược. Về mặt nhân đạo, các phát biểu của họ nặng tính cảm xúc trước cuộc khủng hoảng Gaza. Thủ tướng Malta Robert Abela nói rằng những gì đang diễn ra ở Gaza “rất sai trái về mặt đạo đức và pháp lý” và “mọi người đều có nghĩa vụ phải hành động”. Thủ tướng Luxembourg Luc Frieden gọi việc công nhận là “khởi đầu của một cam kết mới với hy vọng, ngoại giao và sự chung sống”, nhấn mạnh quyết định “không chống lại Israel hay người dân Israel” mà nhằm “hồi sinh triển vọng hòa bình dựa trên luật pháp quốc tế và Hiến chương LHQ”.

Tổng thống Pháp Emmanuel Macron cũng khẳng định nước Pháp “trung thành với cam kết lịch sử về Trung Đông” và công nhận Palestine “vì thời điểm đã đến” để ngăn chặn cuộc chiến và “những vụ thảm sát” ở Gaza. Nhiều chính trị gia châu Âu lý giải rằng trước sự tàn phá dân thường và vi phạm nhân quyền quy mô lớn, công nhận Palestine là hành động thế phải về mặt tinh thần và luật pháp quốc tế.

Về lợi ích chiến lược, EU có xu hướng ủng hộ lâu dài giải pháp hai nhà nước, và việc công nhận lần này được xem như củng cố lập trường đó. Chủ tịch Ủy ban châu Âu (EC) Ursula von der Leyen nhấn mạnh “Nhà nước Palestine đã được đa số thành viên EU công nhận”, thể hiện sự đồng thuận rộng rãi trong khối về vấn đề Trung Đông. Thủ tướng Tây Ban Nha Pedro Sanchez ghi nhận hai nước Ủy viên Thường trực Hội đồng Bảo an (Pháp và Anh) cùng công nhận là “điều rất quan trọng” và nhấn mạnh lợi ích toàn cầu của giải pháp hai nhà nước.

Ngoại trưởng Pháp Barrot tuyên bố công nhận Palestine là “một quyết định chính trị mang tính biểu tượng, thể hiện cam kết của Pháp đối với giải pháp hai nhà nước” đồng thời chống lại Hamas và tách rời các phần tử cực đoan. Tương tự, Ngoại trưởng Na Uy Barth Eide kêu gọi tiếp tục củng cố Nhà nước Palestine và gây sức ép để chấm dứt “hành động thảm sát và vi phạm luật quốc tế” ở Gaza. Bên cạnh đó, động cơ chính trị nội bộ cũng đóng vai trò. Tại Pháp, tuy không chính thức được công bố rộng rãi, nhiều nhận định cho rằng Tổng thống Emmanuel Macron muốn xử lý áp lực từ phe cánh tả và khẳng định vị thế lãnh đạo toàn cầu.

Ở Bỉ, tân Thủ tướng cánh hữu Bart De Wever tuyên bố ủng hộ giải pháp hai nhà nước nhưng chỉ công nhận Palestine khi nào “tất cả con tin được trả tự do và Hamas không còn tham gia chính quyền” – phản ánh sự thận trọng cùng với ưu tiên an ninh Israel. Tại Anh và Bồ Đào Nha, chính phủ mới cũng khẳng định “không bác bỏ quyền tồn tại của Israel” và coi công nhận Palestine là nỗ lực hướng đến hòa bình: Ngoại trưởng Bồ Đào Nha tái khẳng định “quyền tồn tại của Israel” và lên án các vụ khủng bố, trong khi Thủ tướng Anh Keir Starmer nhấn mạnh phải “kết thúc bạo lực, chấm dứt đau khổ và trở lại với giải pháp hai nhà nước”. Như vậy, các chính phủ châu Âu đã phối hợp hài hòa giữa động cơ nhân đạo, cam kết lịch sử với nhu cầu ngoại giao (giữ vai trò trung gian), đồng thời xoa dịu áp lực dư luận nội bộ.

Các nước Arab và Hồi giáo ca ngợi động thái châu Âu. Saudi Arabia khẳng định giải pháp hai nhà nước là “lối đi duy nhất hướng đến hòa bình công bằng và lâu dài”. Ngoại trưởng Saudi Faisal bin Farhan bày tỏ cảm ơn Pháp và LHQ đã nỗ lực, đồng thời lên án Israel “tiếp tục tàn ác” ở Gaza và “vi phạm luật pháp quốc tế” tại Bờ Tây.

Các nước vùng Vịnh như UAE và Qatar liên tục kêu gọi lệnh ngừng bắn và lộ trình hòa bình. Đại diện UAE Lana Nusseibeh tuyên bố rằng việc tiếp tục Israel-Hamas chiến tranh “hủy hoại nặng nề, đặc biệt đối với người Palestine ở Gaza” và nhấn mạnh “mục tiêu của chúng ta là mở rộng Thỏa thuận Abraham, chứ không hủy diệt ước mơ hai nhà nước”.

Nhiều nước Arab (Ai Cập, Jordan…) tuy không có tuyên bố cụ thể trong đợt này, nhưng cũng ủng hộ mạnh mẽ giải pháp hai nhà nước tại LHQ. Về phía Palestine, Tổng thống Mahmoud Abbas hoan nghênh quyết định của Anh, Canada, Australia và các nước châu Âu mới công nhận, cho rằng đây là cơ sở để Palestine “sống cạnh Israel trong an ninh, hòa bình và láng giềng tốt”. Về phần mình, Tổng Thư ký LHQ Antonio Guterres phát biểu rằng trao tư cách Nhà nước cho Palestine “là một quyền, chứ không phải phần thưởng”.

Ở chiều ngược lại, bày tỏ phản ứng gay gắt, Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu khẳng định những nước công nhận Palestine “đang trao phần thưởng khổng lồ cho khủng bố” sau vụ khủng bố ngày 7/10/2023 và cảnh báo “sẽ không có Nhà nước Palestine phía Tây sông Jordan”. Đại sứ Israel tại LHQ Danny Danon gọi hội nghị ở New York là “rạp xiếc” và cảnh cáo rằng, các tuyên bố công nhận chỉ là “những lời tuyên bố rỗng” không giúp giải thoát các con tin và không tác động đến tình hình thực địa. Trên thực địa, Israel đã lên kế hoạch đáp trả bằng các biện pháp đơn phương (bao gồm sáp nhập một phần Bờ Tây).

Giới quan sát lo ngại các động thái này có thể đẩy lùi khả năng thành lập nhà nước Palestine trên thực tế. Mỹ cũng bác bỏ làn sóng công nhận. Ngoại trưởng Marco Rubio đã điện đàm và cảnh báo các đồng minh châu Âu rằng việc nhận Palestine “chỉ làm Hamas hưng phấn” và khiến Israel phản ứng mạnh.

Trước thềm LHQ, chính quyền Mỹ từ chối cấp thị thực cho Tổng thống Palestine Mahmoud Abbas và phái đoàn, đồng thời rút sự hỗ trợ chính thức đối với hội nghị do Pháp-Saudi tổ chức (Mỹ không cử đại diện tham gia). Trong cuộc họp báo, ông Marco Rubio thẳng thắn nêu rằng các động thái công nhận đã “làm cho việc chấm dứt chiến tranh và xung đột trở nên khó khăn hơn”.

Việc hàng loạt nước châu Âu công nhận Palestine có ý nghĩa biểu tượng mạnh mẽ, giúp nâng cao vị thế và tiếng nói quốc tế của Palestine. Tuy nhiên, các chuyên gia cũng cảnh báo rằng ảnh hưởng tức thì trên thực địa là hạn chế: Israel vẫn kiểm soát khu vực bị chiếm đóng và đang mở rộng định cư, nên hiện chưa thể hình thành một chính quyền Palestine có chủ quyền. Nhiều quan chức Israel tuyên bố sẽ đáp trả bằng việc sáp nhập các vùng đất và không bao giờ cho phép một nhà nước Palestine phát triển.

Kết quả là, hòa bình hai nhà nước có thể bị đẩy lùi thêm trên thực địa mặc dù được ủng hộ về mặt chính trị. Đối với EU, động thái này đánh dấu một bước ngoặt trong chính sách Trung Đông: EU đã tự khẳng định vai trò trung tâm trong việc khởi xướng tiến trình hòa giải. Chủ tịch Hội đồng châu Âu António Costa nhấn mạnh, EU “đứng về hòa bình” và ủng hộ sáng kiến của Pháp-Saudi, kêu gọi chấm dứt “thảm họa nhân đạo” ở Gaza. Tuy nhiên, sự đồng thuận không tuyệt đối: hai nền kinh tế lớn Đức và Italy tuyên bố ủng hộ lâu dài giải pháp hai nhà nước nhưng không vội công nhận ngay.

Điều này cho thấy EU vẫn đang cân bằng giữa lợi ích với Israel (gia tăng an ninh, hợp tác chống khủng bố) và kỳ vọng của cộng đồng quốc tế. Về lâu dài, nếu EU tiếp tục đoàn kết trong chính sách Trung Đông, EU có thể tăng tầm ảnh hưởng ngoại giao với các nước Trung Đông hơn nữa. Nhưng EU cũng phải xử lý khéo léo mâu thuẫn với Mỹ và Israel, vì việc công nhận Palestine đi ngược lại quan điểm lâu nay của các đồng minh này.

Tóm lại, làn sóng công nhận Nhà nước Palestine của châu Âu vừa thúc đẩy triển vọng hòa bình bằng cách khẳng định nguyên tắc hai nhà nước, vừa đặt ra nhiều thách thức thực tế. Nó làm gia tăng uy tín quốc tế của Palestine, nhưng hòa bình thực chất vẫn phụ thuộc vào diễn biến trên thực địa và ý chí của các bên liên quan. EU đã đặt chân vào một “cuộc chơi mới” ngoại giao ở Trung Đông nhưng cũng sẽ cần kiên nhẫn giải quyết mâu thuẫn song song giữa ủng hộ Palestine và duy trì quan hệ với Israel.

Khổng Hà