Mọi nẻo đường cho vấn đề hạt nhân Iran đều tắc?

Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc tổ chức cuộc họp về tình hình Iran ngày 19/9. (Nguồn: Press TV)

Viện nghiên cứu quốc tế Hoàng gia Anh (Chatham House) mới đăng bài phân tích về vấn đề hạt nhân Iran. Theo đó, Iran và Cơ quan năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) đã đạt được thỏa thuận về thanh sát.

Nhưng việc hai bên không đưa ra được mốc thời gian cho việc nối lại các cuộc thanh sát, trong khi thời gian đang cạn dần trước khi các lệnh trừng phạt của Liên hợp quốc có hiệu lực trở lại, khiến các bên liên quan đối mặt với những rắc rối.

Tháng Sáu vừa qua, Mỹ và Israel đã thực hiện các cuộc tấn công vào các cơ sở hạt nhân của Iran và tự cho rằng làm suy yếu chương trình hạt nhân của nước này "tới hai năm".

Tuy nhiên, theo Viện nghiên cứu, việc xác thực tuyên bố này rất khó khăn, trong khi vẫn chưa thể chắc chắn được nơi Iran cất giữ vật liệu hạt nhân.

Thực tế, các đánh giá tình báo khác không mấy lạc quan về hiệu quả của các cuộc tấn công này. Các thanh sát viên IAEA đã không thể tiếp cận bất kỳ cơ sở hạt nhân nào của Iran từ tháng 6, vì vậy không có đánh giá độc lập nào được công bố.

Sự ngờ vực ngày càng lớn

Sau các vụ tấn công vào tháng Sáu, Iran đã cấm các thanh sát viên IAEA tiếp cận các cơ sở hạt nhân của mình. Quyền tiếp cận này đã bị hạn chế dần kể từ năm 2018, khi chính quyền đầu tiên của Tổng thống Mỹ Donald Trump rút khỏi Kế hoạch hành động chung toàn diện (JCPOA). Trong báo cáo vào tháng 5/2025, IAEA thừa nhận họ không còn nắm bắt được tình hình chương trình hạt nhân của Iran.

Việc IAEA bị cấm đã tạo ra thách thức đáng kể cho cộng đồng quốc tế. Điều này đồng nghĩa với việc không còn bất kỳ sự xác minh độc lập nào về việc Iran tuân thủ thỏa thuận bảo đảm an toàn theo Hiệp ước không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT).

Do vậy, bất kỳ can thiệp ngoại giao nào liên quan chương trình hạt nhân của Iran cũng chỉ dựa trên các đánh giá tình báo của chính các nước đó. Điều này tạo ra rào cản cho các cuộc đàm phán vì không có được sự đồng thuận chung nào để bắt đầu đàm phán.

Đầu tháng 9, IAEA và Iran đã đạt được thỏa thuận về nguyên tắc, theo đó các thanh sát viên có thể quay lại để tiến hành thanh sát tại chỗ, cả các kho dự trữ urani làm giàu cao của Iran, cũng như tất cả địa điểm và cơ sở hạt nhân, bao gồm các địa điểm bị hư hại do các cuộc tấn công của Mỹ và Israel.

Điều này sẽ cho phép IAEA đưa ra một đánh giá độc lập về tình trạng chương trình hạt nhân của Iran, đóng góp quan trọng cho sự minh bạch.

Tuy nhiên, vẫn chưa có thỏa thuận nào về thời điểm các thanh sát viên sẽ quay trở lại, hoặc khi nào Iran sẽ cung cấp lại dữ liệu về các cơ sở hạt nhân của mình cho IAEA.

Viện nghiên cứu quốc tế Hoàng gia Anh cho rằng, các nhà ngoại giao Iran đang theo đuổi một nghị quyết tại Liên hợp quốc nhằm tăng cường bảo vệ cơ sở hạ tầng hạt nhân dân sự khỏi các cuộc tấn công.

Trên thực tế, điều này phù hợp với các mục tiêu của IAEA khi Tổng giám đốc Rafael Grossi đã thúc đẩy một kế hoạch bảo vệ cơ sở hạ tầng hạt nhân tại các khu vực xung đột kể từ khi Nga bắt đầu tấn công các địa điểm Chernobyl và Zaporizhzhia ở Ukraine.

Thay vì hợp tác với IAEA để đạt được mục tiêu chung, Iran lại thúc đẩy quan điểm về tiêu chuẩn kép làm cản trở các quy trình của Liên hợp quốc. Trong khi đó, việc không có thanh sát viên trên thực địa khiến sự ngờ vực giữa các bên liên quan ngày càng lớn, cũng như sự không chắc chắn về năng lực hạt nhân của Iran gia tăng.

Việc đạt được một thỏa thuận nhằm ngăn chặn việc tái áp đặt các lệnh trừng phạt đối với Iran, dự kiến sẽ diễn ra vào cuối tháng 9, vì vậy trở nên khó khăn hơn nhiều.

Đàm phán rất mong manh

Viện nghiên cứu của Anh cho rằng, hiện nay Mỹ tin tưởng có đủ khả năng để kiềm chế chương trình hạt nhân của Iran và không còn kiên nhẫn với đàm phán. Iran cũng từ chối hợp tác với Mỹ kể từ vụ tấn công vào tháng 6 vừa qua.

Nhóm E3, gồm Anh, Pháp và Đức, vẫn tiếp tục đàm phán với Iran, đề nghị hoãn việc khôi phục các lệnh trừng phạt của Liên hợp quốc nếu Iran khôi phục quyền tiếp cận cho các thanh sát viên hạt nhân của IAEA, cùng với các yêu cầu khác.

Tuy nhiên, lập trường của các bên đàm phán còn rất khác biệt trong khi chỉ còn vài ngày nữa để đạt được một thỏa thuận trước khi các lệnh trừng phạt đối với Iran được khôi phục vào cuối tháng Chín.

Ngày 20/9, Iran đe dọa sẽ đình chỉ hợp tác với IAEA nếu các lệnh trừng phạt được khôi phục. Iran và E3 có thể tiếp tục gặp nhau bên lề Đại hội đồng Liên hợp quốc tại New York dịp này nhưng vẫn chưa chắc chắn liệu một thỏa thuận có thể được đạt được hay không.

Iran nhiều lần đe dọa sẽ rút khỏi NPT nếu các lệnh trừng phạt của Liên hợp quốc có hiệu lực trở lại.

Một thỏa thuận về giám sát và kiểm soát chương trình hạt nhân của Iran vẫn còn xa vời. Nếu các cuộc thanh tra xác minh và trao đổi dữ liệu của IAEA được nối lại, có thể mang lại cơ hội xây dựng lại lòng tin giữa Iran và cơ quan này.

Nhưng nếu các cuộc đàm phán của E3 với Iran thất bại và các lệnh trừng phạt của Liên hợp quốc tiếp diễn, không rõ liệu Iran có động lực nào để hợp tác với IAEA hay không.

Như vậy, vẫn chưa thể có một giải pháp rõ ràng và khả thi cho chương trình hạt nhân của Iran khi lòng tin giữa các bên vốn mong manh lại ngày càng bị khoét sâu khoảng cách.

(theo Viện nghiên cứu quốc tế Hoàng gia Anh)

Vy Anh