Mối liên hệ giữa lão hóa và căng thẳng

Căng thẳng kéo dài khiến cơ thể nhanh lão hóa. Ảnh minh họa: R.U.

Công trình của Meaney cho tôi thấy người mẹ không chỉ có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến con bằng việc không âu yếm chúng đầy đủ, mà người mẹ còn có thể tác động tích cực tới con cái bằng việc âu yếm chúng nhiều hơn. Thực tế rằng môi trường là thứ chúng ta có thể điều chỉnh nghĩa là còn rất nhiều cơ hội cho những đứa trẻ được sinh ra với bà mẹ “ít âu yếm”.

Những đứa trẻ này không phải là sản phẩm lỗi. Nếu chúng có thể có môi trường nuôi dưỡng an toàn, ổn định khi còn nhỏ, sinh học nói rằng điều này chuẩn bị cho chúng phát triển hệ thống phản ứng với căng thẳng lành mạnh khi trưởng thành.

Như đã nói ở trên, chìa khóa để duy trì phản ứng với căng thẳng chấp nhận được không vượt qua phạm vi căng thẳng độc hại là sự hiện diện của một người lớn làm bệ đỡ để điều hòa ổn thỏa ảnh hưởng từ các tác nhân gây căng thẳng. Trong trường hợp của chuột con, đó là chuột mẹ liếm láp và chải lông.

Trong trường hợp của con người, đó có thể là một ông bố biết lắng nghe và ôm ấp. Bệ đỡ này rất quan trọng, nó không chỉ làm giảm hoóc-môn căng thẳng mà còn ngăn chặn việc thay đổi ngoại di truyền dẫn đến phản ứng với căng thẳng bị rối loạn và các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng đi kèm.

Nhưng tôi vẫn còn thắc mắc. Chúng ta biết rằng chuột con của chuột mẹ liếm láp ít có nguy cơ gặp vấn đề với việc điều hòa phản ứng với căng thẳng suốt đời. Và chúng ta cũng biết rằng kiểu phản ứng với căng thẳng quá năng nổ có thể kích hoạt một loạt thay đổi trong hoạt động thần kinh, nội tiết và miễn dịch.

Nhưng ở mức độ ADN, làm thế nào căng thẳng mạn tính ảnh hưởng đến nguy cơ mắc một số bệnh, như ung thư? Sau khi xem xét làm thế nào những thay đổi trong epigenome có thể truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, tôi tự hỏi liệu nguy cơ cao mắc một số bệnh nào đó có được mã hóa luôn không.

Liệu có phần nào đó của ADN bị biến đổi do căng thẳng và kích hoạt vĩnh viễn gen gây bệnh? Hay còn điều gì khác? Phải đến khi bước vào thế giới tự nhiên của telomere thì tôi mới nhận ra có rất nhiều cách để tái lập trình ADN.

Có lẽ sẽ không có gì ngạc nhiên nếu điều duy nhất tôi thích hơn cả một nhà khoa học tài năng đó là một nhà khoa học nữ tài năng. Thế thì bạn có thể tưởng tượng tôi đã phấn khích thế nào khi tìm thấy một cặp đôi tuyệt vời ngay cạnh mình.

Lần đầu tiên tôi được giới thiệu về công trình của Tiến sĩ Elizabeth Blackburn và Tiến sĩ Elissa Epel của UCSF qua một người bạn rất đáng yêu nhưng cũng hơi bị ám ảnh với việc lão hóa sớm.

Khi nói đến lão hóa, tôi thường phớt lờ những lời bàn tán và trung thành với việc sống sạch và kem dưỡng đêm, nhưng khi bạn tôi nhắc đến nhiễm sắc thể và tế bào chết yểu trong cuộc trò chuyện về tin tức mới nhất liên quan đến lão hóa, tai tôi đã dựng lên.

Hóa ra đây là một khám phá khoa học rất nghiêm túc khi tìm hiểu về tiến trình lão hóa. Bác sĩ Blackburn là một trong ba nhà khoa học nhận giải Nobel cho việc khám phá ra phương thức mà telomere, các chuỗi trên đoạn cuối của nhiễm sắc thể, đã hoạt động để bảo vệ ADN khỏi các tổn thương có thể dẫn đến lão hóa sớm và chết yểu.

Blackburn lập nhóm cùng nhà tâm lý học Elissa Epel, họ đã bắt đầu quá trình nghiên cứu, khám phá ra chính xác làm thế nào telomere có thể bị cắt ngắn hay bị hư hỏng và quan trọng hơn cả, làm thế nào để ngăn chặn điều đó.

Blackburn và Epel nghiên cứu làm thế nào mà thức ăn, hoạt động vận động và thậm chí sự tập trung tinh thần lại ảnh hưởng đến sức khỏe của telomere. Với tôi, phần thú vị nhất là khi họ phát hiện ra căng thẳng có ảnh hưởng quan trọng đến chiều dài và sức khỏe của telomere, và đến lượt nó lại ảnh hưởng lớn đến nguy cơ mắc bệnh.

Hãy quay lại một chút. Chính xác thì telomere là gì? Các chuỗi? Để dễ hiểu, tôi thường nghĩ telomere là thanh hãm xung ở đầu cuối một đoạn ADN. Telomere là những chuỗi không mã hóa, và trong một thời gian dài, không ai nghĩ nhiều về nó cả. Chúng không tạo ra protein, và thoạt nhìn, chúng hoạt động không mấy tích cực trong cơ thể.

Nhưng các nhà nghiên cứu đã khám phá ra rằng chúng thật sự đóng một vai trò sống còn: Telomere bảo vệ các đoạn ADN, đảm bảo rằng mỗi khi nó được nhân đôi bởi tế bào, bản sao giống hoàn toàn bản gốc. Telomere rất nhạy cảm với môi trường, nghĩa là, giống như một thanh hãm xung xịn, chúng luôn là phần chịu va đập trước hết. Bất cứ cái gì nguy hại về mặt sinh hóa (căng thẳng chẳng hạn) sẽ làm tổn thương đến telomere nhiều hơn hẳn ADN.

Khi telomere bị tổn thương, chúng gửi tín hiệu đến phần còn lại của tế bào, thông báo rằng thanh hãm xung đã bị va đập quá nhiều và tế bào cần phản ứng lại. Thế là tế bào phản ứng lại, theo hai hướng chính. Hướng đầu tiên là khi telomere trở nên quá ngắn (quá nhiều kẻ đỗ xe ẩu ở khu phố), tế bào có thể trở nên già yếu.

Nghĩa là tế bào sẽ về hưu và không làm việc nữa. Hãy nghĩ về collagen (protein trong da giúp da đàn hồi và ngăn ngừa nếp nhăn). Nếu quá nhiều tế bào nguyên bào sợi vốn sản sinh collagen lại bị lôi ra chơi bắn bi, bạn sẽ trông già hơn mười tuổi so với tuổi thật.

Nadine Burke Harris/ Thái Hà Books & NXB Công thương