Mồ hôi và máu trong mạng lưới đường hầm Gaza

Dải Gaza, vùng đất ven biển hẹp với hơn 2 triệu người Palestine sinh sống, không chỉ được định hình bởi những chính sách và cuộc phong tỏa trên mặt đất, mà còn được định nghĩa bởi những gì ẩn sâu bên dưới.

Đào bằng tay, cái giá phải trả và niềm tự hào

Bên dưới những con phố và cơ sở hạ tầng hiện tan hoang, đổ nát vì chiến sự Israel-Hamas là một thế giới ngầm bí mật với vô số đường hầm, được xây dựng suốt nhiều thập kỷ để phục vụ buôn lậu, sinh tồn và chiến tranh. Với người ngoài, các đường hầm này thường gắn liền với hình ảnh xung đột; nhưng với nhiều người dân Gaza, chúng là huyết mạch để tồn tại dù không ít rủi ro và mất mát.

Những đường hầm buôn lậu đầu tiên tại Gaza xuất hiện từ những năm 1980 và đầu thập niên 1990, nhưng chúng thực sự trở thành yếu tố sống còn từ năm 2007, khi Israel và Ai Cập áp đặt phong tỏa sau khi lực lượng Hamas nắm quyền kiểm soát Dải Gaza trên thực tế. Tại thành phố Rafah, nơi giáp ranh với Ai Cập, các đường hầm xuất hiện dày đặc. Ước tính, có thời điểm hơn 1.000 đường hầm phục vụ người Palestine.

Người ta thường đào các đường hầm bằng công cụ thô sơ như cuốc, xẻng nên mỗi đường hầm có thể mất vài tuần hoặc vài tháng để hoàn thành. Công nhân đào hầm làm việc theo ca, chịu đựng nhiệt độ cao, thiếu dưỡng khí… Theo The New York Times, một số đường hầm dài tới hơn 1 km và sâu từ 20-30 mét, được gia cố bằng bê tông, có đèn chiếu sáng, hệ thống thông gió, thậm chí có cả ray trượt.

Trả lời phỏng vấn Al Jazeera, một người từng đào hầm mô tả công việc là “kiệt sức, ngột ngạt và đầy nguy hiểm”, nhưng cho biết mức lương cao hơn hầu hết công việc khác ở Gaza. “Rất cực, nhưng chúng tôi tự hào. Chúng tôi đang nuôi sống Gaza”, người này nói.

Dù các đường hầm từng giúp nhiều người Gaza sống sót qua phong tỏa, cái giá phải trả là không nhỏ. Hàng chục công nhân, phần lớn là thanh thiếu niên, đã thiệt mạng do hầm sập, hỏa hoạn hoặc không kích. Nhật báo Haaretz của Israel từng so sánh công việc này với nghề khai mỏ thời xưa: cực nhọc nhưng cứu vớt.

Khaled, 17 tuổi, từng đào hầm ở Rafah trước khi Ai Cập phá hủy nhiều hầm vào năm 2013, chia sẻ với The Guardian: “Mỗi lần xuống hầm, tôi đều nói lời từ biệt với mẹ. Nhưng chúng tôi cần thức ăn, và đường hầm mang sự sống đến Gaza”.

Người ta đào đường hầm dưới biên giới Ai Cập để vận chuyển đủ loại hàng hóa và vũ khí. Ảnh; Getty Images.

Buôn lậu, chiến đấu trong lòng đất

Cuộc sống bên trong các đường hầm phụ thuộc mục đích sử dụng; những đường hầm buôn lậu dưới Rafah từng rất nhộn nhịp. Công nhân vận chuyển đủ thứ, từ sữa bột, thuốc men đến gia súc, xe máy, thậm chí váy cưới. Theo BBC, nhiều hầm hoạt động suốt ngày đêm, với các nhóm làm việc thay phiên để tránh sự phát hiện từ quân đội Ai Cập hoặc máy bay do thám của Israel.

Các đường hầm quân sự lại mang ý nghĩa hoàn toàn khác. Được Hamas và các nhóm vũ trang khác xây dựng, những hầm này dùng để giấu vũ khí, bảo vệ chỉ huy và phục vụ các cuộc tập kích. Theo Lực lượng Phòng vệ Israel (IDF) và tổ chức Human Rights Watch, một số hầm đã vươn sang lãnh thổ Israel, gần các cộng đồng dân cư hoặc căn cứ quân sự.

Dù Hamas kiểm soát chặt thông tin về mạng lưới hầm quân sự, một vài đoạn video được công bố cho thấy những đường hầm hẹp, được gia cố bằng bê tông, có đèn LED chiếu sáng, ngã rẽ dẫn đến kho chứa hoặc điểm bắn. Hãng tin AP năm 2021 mô tả hệ thống này như một thành phố ngầm trong cuộc xung đột tháng 5 năm đó, nơi đặt trụ sở chỉ huy, kho vũ khí và hành lang di chuyển.

Chiến tranh hầm buộc Israel phải đầu tư công nghệ mới. Từ năm 2016, Israel xây dựng hàng rào ngầm dọc biên giới Gaza, tích hợp cảm biến, radar và tường bê tông sâu hàng chục mét. Dự án hoàn thành năm 2021, tiêu tốn hơn 1 tỷ USD.

Dù vậy, Hamas vẫn tiếp tục đào hầm bên trong Gaza. Trong cuộc giao tranh năm 2023, Hamas công bố video các chiến binh di chuyển dưới lòng đất để tránh máy bay do thám, tổ chức tập kích chớp nhoáng.

Một sĩ quan IDF nói với Reuters: “Đây là một trong những mối đe dọa phức tạp nhất. Giống như đánh nhau với bóng ma dưới lòng đất, chúng có thể xuất hiện và biến mất bất kỳ lúc nào”.

Hệ thống đường hầm ngầm từng được ước tính dài từ 300-500 km, bao gồm nhiều tầng, kết nối các kho vũ khí, trung tâm chỉ huy, nơi trú ẩn và tuyến hậu cần. Trước chiến tranh, nhiều tổ chức quốc tế, bao gồm Liên Hợp Quốc, thừa nhận khó xác định chính xác quy mô thực sự của mạng lưới này, The Times of Israel đưa tin.

Binh lính Israel đi qua đường hầm có rào sắt do Hamas thiết kế. Ảnh: Reuters.

Biểu tượng kháng cự hay dấu hiệu tuyệt vọng?

Với nhiều người Gaza, đường hầm là biểu tượng của sự kháng cự và tự lực. Nhưng chúng cũng phản ánh sự bế tắc ngoại giao và hậu quả nhân đạo của phong tỏa kéo dài và chiến tranh triền miên.

“Họ đào vì họ bị mắc kẹt. Đường hầm là triệu chứng và cũng là ẩn dụ của sự giam hãm, sáng tạo và tuyệt vọng”, giáo sư Sara Roy (Đại học Harvard, Mỹ), chuyên gia về Gaza, nhận định.

Từ giữa năm 2025, IDF điều chỉnh chiến lược, chiến thuật, tăng cường sử dụng thiết bị cảm biến ngầm, máy bay không người lái và dữ liệu tình báo thời gian thực để truy vết các đường hầm. Ngoài ra, bức tường thông minh dưới lòng đất ở biên giới Gaza-Israel (hoàn thành từ năm 2021) đã phần nào ngăn chặn việc mở rộng ra bên ngoài, dù không ngăn được các hoạt động đào hầm nội địa.

Theo báo cáo từ các nguồn tin quân sự Israel và các tổ chức quốc tế, tính đến cuối tháng 7/2025, Israel mới chỉ phá hủy khoảng 25% hệ thống đường hầm ngầm của Hamas tại Dải Gaza. Kênh Channel 12 của Israel và trang Israel National News dẫn các nguồn tin quân sự cho biết: “Chỉ khoảng 25% hệ thống đường hầm đã bị phá hủy kể từ đầu chiến dịch”. Con số này cũng được hãng tin Anadolu trích dẫn từ báo Hayom của Israel vào tháng 6/2025. The Times of Israel từng dẫn các đánh giá tình báo của Mỹ và Israel cho rằng, đến tháng 1/2024, từ 60-80% đường hầm vẫn còn nguyên vẹn sau hơn 100 ngày chiến sự, cho thấy hiệu quả phá hủy chưa đạt kỳ vọng.

Dù Israel liên tục không kích và sử dụng vũ khí phá hầm chuyên dụng, Hamas vẫn có khả năng phục hồi và tái thiết đường hầm ngay trong thời gian chiến sự. Tháng 6/2025, Hayom đưa tin, Hamas còn sử dụng chính cư dân Gaza làm lá chắn, xây dựng đường hầm bên dưới bệnh viện, trường học và khu dân cư, khiến Israel khó tấn công mà không gây thương vong dân sự. Cũng theo nguồn tin này, những khu vực như Khan Younis và Rafah là điểm nóng, nơi tập trung nhiều đường hầm sâu và phức tạp. Một số đường hầm thậm chí kéo dài tới tận biên giới Ai Cập.

Đường hầm của Hamas ở Dải Gaza năm 2021. Các đường màu đỏ là đoạn đường hầm mà Israel tuyên bố đã không kích đánh sập. Nguồn: BBC-IDF.

Số người chết đói tăng mạnh

“Xung đột và tình trạng người dân phải sơ tán đã gia tăng, trong khi khả năng tiếp cận lương thực và các mặt hàng, dịch vụ thiết yếu khác đã giảm xuống mức chưa từng có”, Hệ thống Phân loại giai đoạn an ninh lương thực tích hợp (IPC), cơ quan an ninh lương thực do Liên Hợp Quốc hậu thuẫn, cảnh báo ngày 30/7.

IPC nhấn mạnh rằng “các bằng chứng ngày càng nhiều cho thấy nạn đói lan rộng, suy dinh dưỡng và dịch bệnh đang khiến số người chết vì đói gia tăng”. Theo IPC, hơn 20.000 trẻ em ở Gaza đã được tiếp nhận điều trị suy dinh dưỡng cấp tính trong khoảng thời gian từ tháng 4 đến giữa tháng 7/2025, trong đó hơn 3.000 trẻ bị suy dinh dưỡng nghiêm trọng.

Israel đang chịu sức ép ngày càng lớn từ cộng đồng quốc tế yêu cầu chấm dứt phong tỏa, cho phép viện trợ vào Gaza và kết thúc cuộc chiến, CNN đưa tin. Tổng thống Mỹ Donald Trump ngày 28/7 tuyên bố “Gaza đang thực sự bị đói”, mâu thuẫn với phát biểu trước đó của Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu.

Cuối tháng 7/2025, Israel thông báo sẽ “tạm dừng chiến sự chiến thuật hằng ngày” tại ba khu vực ở Dải Gaza nhằm tạo điều kiện cho viện trợ tiếp cận người dân. Israel cũng đã cho phép một số quốc gia nước ngoài thả hàng viện trợ từ trên không.

Cơ quan Y tế Gaza ngày 29/7 thông báo, hơn 60.000 người Palestine thiệt mạng từ khi chiến tranh Israel-Hamas bùng phát gần hai năm trước. Cuộc chiến bắt đầu sau khi Hamas đột kích Israel ngày 7/10/2023, khiến khoảng 1.200 người thiệt mạng và khoảng 250 người bị bắt làm con tin.

Cô Naima Abu Ful bế đứa con 2 tuổi suy dinh dưỡng trong trại tị nạn Shati ở thành phố Gaza hôm 23/7/2025. Ảnh: AP.

Thái An