Miễn viện phí toàn dân: Có thể xảy ra tình trạng 'không mất tiền thì dùng nhiều hơn'

Miễn viện phí toàn dân là chính sách nhân văn nhưng phải có lộ trình rõ ràng

Trong bối cảnh nhu cầu chăm sóc sức khỏe ngày càng tăng, đặc biệt khi Việt Nam bước vào giai đoạn già hóa dân số nhanh, câu chuyện miễn viện phí toàn dân trở thành chủ đề thảo luận lớn tại các diễn đàn chính sách. Tại nhiều nước phát triển, khám chữa bệnh miễn phí đã mang lại lợi ích rõ rệt cho cộng đồng: giảm tỷ lệ bệnh nặng, hạn chế tử vong, giúp người dân tiếp cận sớm hơn các dịch vụ y tế.

Tuy nhiên, với một quốc gia có thu nhập trung bình như Việt Nam, việc triển khai mô hình này phải dựa trên phân tích sâu về nguồn lực, cơ chế chi trả, khả năng duy trì hệ thống và hành vi sử dụng dịch vụ y tế của người dân.

PGS.TS Phạm Lê Tuấn khẳng định, miễn viện phí là mục tiêu đúng đắn, nhân văn, nhưng không thể làm nhanh, không thể làm một bước và càng không thể thiếu đi một cấu trúc tài chính đủ mạnh để chống rủi ro.

Rủi ro không nhỏ

PGS.TS Phạm Lê Tuấn nhấn mạnh rằng, miễn viện phí toàn dân trước hết là chính sách an sinh mang tính "cốt lõi", vì nó giúp dỡ bỏ rào cản tài chính – một trong những lý do khiến nhiều người ngần ngại khám chữa bệnh. Khi chi phí không còn là gánh nặng, người dân sẽ đi khám sớm hơn, bệnh nặng giảm, tử vong giảm và chất lượng dân số được cải thiện rõ rệt.

Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu đó, ông đặt ra hàng loạt vấn đề cần cân nhắc hết sức kỹ lưỡng như Quỹ BHYT, ngân sách Nhà nước hay nguồn xã hội hóa? Mỗi lựa chọn đều có ưu – nhược điểm và giới hạn riêng.

Khi miễn phí hoàn toàn, nhu cầu khám chữa bệnh dễ tăng đột biến, cả về phía người bệnh lẫn phía cơ sở y tế. Nếu không có hệ thống kiểm soát chặt chẽ, chi phí sẽ tăng nhanh hơn khả năng chi trả.

Nếu cung không theo kịp cầu, chính sách dễ rơi vào tình trạng "miễn phí trên giấy nhưng không hiệu quả trong thực tế". Trong khi mức đóng BHYT đã hơn 10 năm không điều chỉnh, chi phí y tế lại tăng nhanh. Nếu không cải tổ quỹ, việc mở rộng chi trả sẽ gây áp lực lớn đến an toàn tài chính.

Theo PGS.TS Tuấn, đây không chỉ là bài toán kỹ thuật mà còn là bài toán hành vi xã hội. Khi được miễn phí hoàn toàn, tâm lý "không mất tiền thì dùng nhiều hơn" là điều hoàn toàn có thể xảy ra. Ở các nước đã áp dụng mô hình miễn phí, các chuyên gia đều cảnh báo cần phải có cơ chế kiểm soát sử dụng dịch vụ bằng công nghệ thông tin, hệ thống hồ sơ sức khỏe điện tử và quy trình chuyên môn chuẩn hóa.

PGS.TS Phạm Lê Tuấn, nguyên Thứ trưởng Bộ Y tế

Ông cũng cho rằng sự nóng vội trong triển khai có thể khiến hệ thống y tế rơi vào tình trạng quá tải, chất lượng giảm sút, chi phí tăng nhanh, từ đó gây mất niềm tin của người dân.

Vì vậy, thay vì "miễn phí toàn bộ và ngay lập tức", Việt Nam cần hướng tới mô hình miễn phí theo nhóm đối tượng, hoặc miễn phí theo gói dịch vụ thiết yếu, dựa trên khả năng tài chính và mục tiêu an sinh từng giai đoạn.

Củng cố trụ cột tài chính trước khi áp dụng

Để giúp chính sách miễn viện phí có thể vận hành bền vững, PGS.TS Phạm Lê Tuấn đưa ra khái niệm "bộ khung tài chính ba trụ cột", bao gồm: quỹ BHYT, ngân sách Nhà nước và nguồn lực xã hội hóa.

Hiện nay, BHYT đang chi trả phần lớn chi phí khám chữa bệnh trong hệ thống y tế. Nhưng mức đóng BHYT đã hơn một thập kỷ không điều chỉnh, khiến tốc độ tăng chi phí dịch vụ vượt xa tốc độ tăng nguồn thu của quỹ.

PGS.TS Tuấn nhấn mạnh "Không thể triển khai miễn viện phí nếu quỹ BHYT không được củng cố". Để làm được điều đó, cần điều chỉnh mức đóng theo lộ trình phù hợp thu nhập người dân. Thiết kế các gói BHYT bổ sung cho người có nhu cầu dịch vụ cao hơn. Ứng dụng công nghệ để kiểm soát lạm dụng. Tăng vai trò giám sát độc lập để đảm bảo minh bạch.

Triển khai được miễn viện phí toàn dân cần dựa vào quỹ BHYT, ngân sách Nhà nước và nguồn lực xã hội hóa

Quỹ BHYT cũng cần được mở rộng phạm vi chi trả cho các dịch vụ cơ bản, trong khi dịch vụ cao cấp hoặc theo yêu cầu vẫn có thể xã hội hóa.

Ngân sách Nhà nước vẫn là nguồn lực cần thiết, đặc biệt cho các nhóm người nghèo, trẻ em dưới 6 tuổi, người dân tộc thiểu số, người cao tuổi, đối tượng bảo trợ xã hội.

Tuy nhiên, ông cảnh báo: "Ngân sách không thể và không nên gánh toàn bộ chi phí khám chữa bệnh cho toàn dân". Lý do theo ông Tuấn là vì ngân sách y tế phải cạnh tranh với các lĩnh vực khác (giáo dục, an sinh, hạ tầng…). Chi phí y tế tăng nhanh do già hóa dân số, nếu hoàn toàn miễn phí từ ngân sách, động lực tham gia BHYT có thể suy giảm. Vì vậy, ngân sách chỉ nên đóng vai trò bảo trợ, không phải bao cấp toàn diện.

Bên cạnh BHYT và ngân sách, việc huy động thêm nguồn lực xã hội hóa là xu hướng tất yếu để đảm bảo hệ thống vận hành hiệu quả. Bao gồm hợp tác công, tư (PPP), quỹ từ thiện, bệnh viện tư nhân, bảo hiểm thương mại.

Tuy nhiên, ông lưu ý rằng xã hội hóa phải minh bạch, tránh tình trạng bệnh viện tư chỉ tập trung vào dịch vụ kỹ thuật cao, bỏ qua dịch vụ cơ bản "thương mại hóa" y tế công và bất bình đẳng trong tiếp cận dịch vụ. Xã hội hóa đúng hướng phải mang lại thêm nguồn lực, không phải thêm gánh nặng cho người dân.

Vẫn cần đóng BHYT

PGS.TS Phạm Lê Tuấn cho rằng mô hình phù hợp với Việt Nam trong tương lai là dịch vụ thiết yếu được miễn phí dựa trên gói quyền lợi do BHYT và ngân sách chi trả.

Người dân vẫn phải tham gia BHYT, nhưng quyền lợi mở rộng hơn hiện nay. Dịch vụ kỹ thuật cao, theo yêu cầu, dịch vụ tự chọn được xã hội hóa hoặc chi trả theo bảo hiểm thương mại. Triển khai theo lộ trình, ưu tiên nhóm yếu thế trước.

Người dân vẫn phải tham gia BHYT, nhưng quyền lợi mở rộng hơn hiện nay

Điều kiện quan trọng là phải bổ sung nguồn nhân lực, cải thiện trang thiết bị, mở rộng danh mục kỹ thuật, cho phép thanh toán BHYT rộng rãi hơn ở tuyến xã. Việc chuẩn hóa quy trình khám, điều trị và hướng dẫn chuyên môn nhằm đảm bảo chất lượng đồng đều giữa các tuyến.

Bên cạnh đó, cần chuyển từ cơ chế chi trả theo phí dịch vụ (fee-for-service) sang các cơ chế theo nhóm chẩn đoán (DRG) hoặc theo kết quả đầu ra, nhằm khuyến khích cơ sở y tế tiết kiệm chi phí mà vẫn bảo đảm chất lượng.

Ngoài ra, phân bổ ngân sách phải dựa trên nhu cầu thực tế của người dân và gánh nặng bệnh tật thay vì theo chỉ tiêu hành chính như trước đây. Điều này giúp nguồn lực được sử dụng đúng chỗ, đúng thời điểm và mang lại hiệu quả cao nhất.

Nếu những yếu tố trên được triển khai đồng bộ, Việt Nam hoàn toàn có thể tiến gần hơn tới một mô hình y tế hiện đại, bền vững và công bằng hơn - nơi người dân được tiếp cận dịch vụ thiết yếu mà không phải lo về chi phí, nhưng hệ thống tài chính y tế vẫn giữ được sự ổn định lâu dài. "Mục tiêu cuối cùng là không để bất kỳ ai bị bỏ lại phía sau khi cần chăm sóc sức khỏe" - PGS.TS Tuấn nhấn mạnh.

Thành Nam