Máy bay A-50 sau đòn tập kích của UAV Ukraine: Cú sốc 'Mắt thần' Nga bị hủy

Theo kênh Geoint chuyên phân tích dữ liệu không gian địa lý, chiến dịch Mạng nhện (Spiderweb) của Cơ quan An ninh Ukraine (SBU) đã phá hủy ít nhất một máy bay giám sát tầm xa A-50 của Nga tại căn cứ không quân Ivanovo.

Máy bay A-50 của Nga được tiêm kích MiG-31 hộ tống. Ảnh: Alamy

Ngoài việc nhiều máy bay ném bom chiến lược như Tu-95, Tu-22M3 bị phá hủy, thiệt hại "Mắt thần" A-50 được cho là tổn thất rất lớn, khó có thể bù đắp trong thời gian ngắn.

Trước cuộc xung đột, Không quân Nga được cho là có 3 chiếc A-50 và 6 chiếc A-50U đang hoạt động. Đầu năm 2024, Kiev tuyên bố đã xóa sổ tới 2 chiếc A-50 của Nga bằng hệ thống tên lửa phòng không Patriot PAC-2 với tầm bắn xa nhất đạt tới 160km. Nếu đúng như vậy, chiếc A-50 vừa bị phá hủy, trong chiến dịch Mạng nhện do Cơ quan An ninh Ukraine (SBU) tiến hành vào ngày 1/6, là chiếc cuối cùng còn hoạt động.

Máy bay A-50 sở hữu những công nghệ gì và nó đóng vai trò quan trọng thế nào trong quân đội Nga?

Máy bay A-50 - "Mắt thần" gác bầu trời

A-50 là máy bay cảnh báo sớm và kiểm soát trên không (AEW&C) dùng khung thân máy bay vận tải quân sự Il-76, với chuyến bay đầu tiên vào ngày 19/12/1978, có thể cung cấp thông tin chỉ định mục tiêu trên không, trên mặt đất và trên biển cũng như điều phối các mục tiêu cho tiêm kích và hoạt động như một sở chỉ huy trên không, nhờ sở hữu hệ thống radar Shmel.

Radar Shmel là một thành phần cốt lõi giúp A-50 thực hiện vai trò “giám sát bầu trời”, cung cấp khả năng phát hiện, theo dõi mục tiêu và điều phối các hoạt động không quân trong phạm vi rộng lớn.

Nó được phát triển vào cuối những năm 1970 bởi Vega-M (một công ty con của tập đoàn Almaz-Antey, chuyên về radar và hệ thống điện tử hàng không của Liên Xô). Nó được thiết kế để trang bị cho A-50, nhằm thay thế radar Liana trên máy bay Tu-126 – hệ thống AEW&C cũ hơn của Liên Xô.

Shmel là radar mảng quét cơ học, sử dụng một đĩa anten lớn đặt phía trên thân máy bay A-50, có đường kính khoảng 9m. Anten radar được gắn trên một trụ xoay phía trên thân máy bay, cho phép quét 360 độ; hoạt động ở băng tần L (1–2 GHz), một tần số thấp giúp radar có khả năng xuyên qua nhiễu tự nhiên (như mưa, sương mù) và một số loại nhiễu điện tử (electronic countermeasures - ECM). Tuy nhiên, nó vẫn dễ bị ảnh hưởng bởi các hệ thống tác chiến điện tử hiện đại.

Hệ thống Shmel bao gồm: Radar 3D với kênh định hướng thụ động; Thiết bị thu và hiển thị thông tin nhận được; Hệ thống yêu cầu–phản hồi chủ động và khả năng truyền lệnh hoặc thông tin chỉ thị mục tiêu cho máy bay tiêm kích đánh chặn; Tổ hợp máy tính kỹ thuật số dùng để giải quyết các nhiệm vụ điều khiển, dẫn đường máy bay tiêm kích đến mục tiêu trên không; Thiết bị đường truyền lệnh điều khiển bằng vô tuyến; Hệ thống thông tin liên lạc và thiết bị mã hóa–giải mã (telecode); Thiết bị ghi chép tài liệu và dữ liệu; Hệ thống nhận diện địch–ta (IFF – Identification Friend or Foe).

Trên máy bay, có từ 10 đến 11 nhân viên vận hành hệ thống và 5 thành viên phi hành đoàn bay cùng.

Máy bay có khả năng thực hiện trinh sát mục tiêu trên không, mặt đất và mặt biển. Với hệ thống quang–điện tử trên khoang, máy bay có thể phát hiện ánh sáng từ tên lửa đạn đạo ở khoảng cách lên tới 800km. Radar của A-50 có khả năng phát hiện và theo dõi máy bay cũng như tên lửa hành trình ở khoảng cách lên tới 700km.

Các loại mục tiêu như: Bệ phóng tên lửa phòng không và tên lửa đạn đạo: phát hiện ở khoảng cách 400km; Cụm tập trung phương tiện thiết giáp lên đến 450km.

Cần lưu ý rằng, để phát hiện mục tiêu mặt đất, máy bay cần bay ở độ cao đủ lớn nhằm bù trừ địa hình.

Máy bay А-50 có thể cung cấp chỉ thị mục tiêu ngoài cho tiêm kích và đóng vai trò sở chỉ huy trên không.

Máy bay AEW&C A-50U (số hiệu tàu "42 màu đỏ". Ảnh: Russian media

Bản cải tiến radar Shmel-M (trên A-50U) có phạm vi phát hiện mở rộng và khả năng theo dõi hơn 300 mục tiêu cùng lúc. Bản nâng cấp nhằm tăng cường khả năng phát hiện mục tiêu nhỏ, cải thiện chống nhiễu, và tích hợp hệ thống xử lý tín hiệu số hiện đại.

Về xử lý tín hiệu, Shmel-M cải thiện khả năng phân biệt mục tiêu trong môi trường nhiễu mạnh và tăng độ chính xác định vị; các thuật toán chống nhiễu tốt hơn.

Với việc được trang bị radar Shmel, A-50 có khả năng kết nối với các hệ thống phòng không và Không quân Nga, tạo thành một mạng lưới chỉ huy hiệu quả. Với khả năng bay liên tục 10–20 giờ, A-50 có thể giám sát không phận rộng lớn trong thời gian dài, chia sẻ thông tin thời gian thực với các đơn vị mặt đất và trên không, như hệ thống S-400 hoặc máy bay Su-35.

Tuy nhiên, so với các hệ thống AEW&C hiện đại như E-3 Sentry (AWACS) của Mỹ (sử dụng radar mảng quét điện tử - AESA), radar Shmel của A-50 có độ phân giải thấp và dễ bị nhiễu bởi các hệ thống tác chiến điện tử. Radar AESA với phạm vi phát hiện lên đến 600km, độ phân giải cao hơn, khả năng chống nhiễu tốt hơn và tích hợp công nghệ hiện đại hơn.

Do tốc độ và tính cơ động kém, A-50 dễ bị tấn công bởi tên lửa phòng không tầm xa hoặc máy bay chiến đấu, đặc biệt khi Ukraine được trang bị các hệ thống như Patriot hoặc F-16.

Tác động đến chiến sự Nga-Ukraine

Việc mất A-50 làm giảm khả năng phát hiện mục tiêu từ xa và điều phối các cuộc tấn công, khiến Nga dễ bị tổn thương trước các cuộc phản công của Ukraine. Theo War Zone, các phiên bản A-50U dù được cải tiến nhưng vẫn sở hữu thiết kế từ cuối thập niên 1960 và "bị mắc kẹt" trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh.

Nga cũng được cho là đang chế tạo A-100 Premier - máy bay cảnh báo sớm và chỉ huy trên không (AEW&C) mới nhất của Nga, được kỳ vọng sẽ thay thế các mẫu А-50 và А-50U trong tương lai. Theo kế hoạch ưu tiên ban đầu, chiếc máy bay sản xuất hàng loạt đầu tiên lẽ ra phải được đưa vào phục vụ từ năm 2016, nhưng thời hạn này đã bị dời đến năm 2024.

Phía Nga không công bố các thông số kỹ thuật chính thức của А-100. Tuy nhiên, truyền thông Nga tuyên bố rằng các đặc tính của nó sẽ vượt trội hơn so với Boeing E-3 Sentry của Mỹ, và có thể theo dõi đồng thời tới 300 mục tiêu ở khoảng cách 650km. Tuy nhiên, dường như chưa có chiếc A-100 nào được đưa vào biên chế.

Mẫu máy bay A-100 Premier của Nga. Ảnh: Militarnyi

Trong tình thế phải sử dụng kèm với các các radar mặt đất, hiệu quả sẽ không bằng A-50. Với giá khoảng 500 triệu USD/chiếc và thời gian sản xuất dài, Nga khó có thể thay thế A-50 trong ngắn hạn, đặc biệt trong điều kiện khó khăn do lệnh trừng phạt của phương Tây.

Khi Nga tiếp tục mất "Mắt thần" A-50, Ukraine có thể tăng cường các cuộc tấn công bằng drone và tên lửa, nhắm vào các mục tiêu chiến lược của Nga mà không bị phát hiện sớm. Điều này cũng buộc Nga có thể phải giảm tần suất các cuộc tấn công bằng tên lửa hành trình và tăng cường phòng thủ không phận.

Máy bay A-50 là một tài sản chiến lược quan trọng của không quân Nga, với vai trò then chốt trong việc chỉ huy và kiểm soát trên không trong xung đột Nga-Ukraine.

Cuộc tập kích ngày 1/6 bằng UAV của Ukraine đã gây tổn thất nặng nề cho Nga, nhiều máy bay chiến đấu bị phá hủy, với ít nhất 1 chiếc A-50 bị hư hại và có thể là chiếc cuối cùng còn hoạt động, làm suy giảm nghiêm trọng năng lực không quân Nga.

Điều này không chỉ thay đổi cục diện chiến sự mà còn đặt ra thách thức lớn cho Nga trong việc phát triển và thay thế các máy bay AEW&C trong bối cảnh bị cấm vận.

Hải Phong