Lời nguyện ước của người Bru-Vân Kiều nơi núi rừng Trường Sơn

Già làng bản Chênh Vênh làm lễ cúng lúa mới. Ảnh: Việt Bắc

Ngày hội của núi rừng

Tháng 6, khi nắng vàng óng ả trải dọc các triền đồi, cũng là lúc những bông lúa cuối cùng được gặt về, hong khô nơi kho lúa. Trên bản Chênh Vênh, xã biên giới Hướng Phùng, tỉnh Quảng Trị, tiếng cười nói rộn ràng khắp nẻo. Gùi lúa nặng trĩu sau lưng, người Bru-Vân Kiều không chỉ mang về thành quả lao động, mà còn mang theo cả niềm tin vào một năm ấm no, đủ đầy.

Bên bếp lửa bập bùng giữa miền biên viễn, già làng Hồ Noi kể cho tôi nghe về sử tích của lễ mừng lúa mới. Ông cho biết, người Bru-Vân Kiều là một trong ba dân tộc bản địa cư trú tại các xã biên giới, miền núi của tỉnh Quảng Trị và thành phố Huế, có nguồn gốc từ miền Trung Lào. Từ xưa đến nay, cây lúa luôn gắn kết với đời sống của đồng bào dân tộc Bru-Vân Kiều trên dãy Trường Sơn. Người Bru-Vân Kiều thường thực hiện hai vụ lúa nước mỗi năm, một vụ vào mùa mưa và một vụ vào mùa khô.

Cụ thể, vụ mùa mưa thường bắt đầu từ tháng 5 đến tháng 10, đây là thời điểm có nhiều mưa, thuận lợi cho việc gieo cấy lúa nước; còn vụ mùa khô thường bắt đầu từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau. Mặc dù là mùa khô, người Bru-Vân Kiều vẫn có thể canh tác lúa nước bằng cách sử dụng các biện pháp tưới tiêu phù hợp. Cuộc sống gắn với núi rừng, nương rẫy, điều kiện canh tác khó khăn nên họ luôn mong ước về sự no đủ.

Lễ mừng lúa mới (còn gọi là lễ mừng cơm mới) thường được tổ chức vào cuối vụ gặt, khi trong kho đã đầy lúa, trong lòng người đầy háo hức. Mỗi bản làng tổ chức lễ theo quy mô và tập tục riêng, nhưng tựu trung vẫn giữ được cốt lõi: biết ơn và cầu mong. “Lúa mới có rồi, ngày mai phải làm lễ cúng cơm mới để tạ ơn trời đất, tổ tiên, thần lúa đã cho cái ăn, cho cái no” - già làng Hồ Noi chậm rãi nói với bà con trong bản, ánh mắt ánh lên niềm hân hoan. Với người Bru-Vân Kiều, cây lúa không chỉ là thực phẩm, mà là linh hồn của sự sống, là nhịp đập của cả cộng đồng. Cả bản đồng thanh nhất trí!

Vũ điệu chiêng rừng gọi mùa

Từ tờ mờ sáng, khói bếp đã tỏa lên từ từng nóc nhà. Những người phụ nữ trong bản thay nhau nấu xôi, đồ cơm, giã gạo nếp mới. Đĩa thịt rừng được tẩm ướp gia vị thơm nức, chum rượu cần đã được mở nắp, sẵn sàng cho buổi lễ lớn nhất trong năm. Trên một khoảng đất rộng giữa bản, cây nêu được dựng lên, xung quanh bày biện lễ vật là những sản vật quen thuộc của người dân nơi đây, như: xôi, cá nướng, thịt gà, cơm trắng từ gạo mới, trầu cau và đặc biệt là bầu rượu cần nếp nương.

Già làng Hồ Noi sẽ thực hiện nghi lễ chính thức. Trước bàn cúng, ông rì rầm khấn: “Ơi Giàng! Ơi thần lúa, thần núi, thần suối... xin nhận lễ của con cháu Bru-Vân Kiều. Cảm ơn đã cho mùa lúa tốt tươi, cho con cái được mạnh khỏe, bản làng được yên vui...”. Giọng khấn của già làng hòa trong làn khói của hương trầm, như kết nối giữa thế giới con người và thế giới linh thiêng. Cả bản lặng đi trong khoảnh khắc ấy, một sự lặng yên của lòng thành kính. Khi lời khấn kết thúc, già làng lấy nắm cơm đầu tiên từ nồi gạo mới, đặt lên bàn cúng, sau đó mới chia cho các thành viên trong gia đình, rồi cả bản cùng thưởng thức.

Bà con Bru-Vân Kiều bản Chênh Vênh cùng nhau tổ chức lễ mừng lúa mới. Ảnh: Việt Bắc

Với đồng bào Bru-Vân Kiều, đây là bữa cơm thiêng liêng nhất trong năm, đánh dấu thời khắc chuyển giao giữa vụ mùa cũ và mùa gieo trồng mới. Cơm mới ăn cùng muối vừng, chấm cá suối hay nhấp chén rượu cần thơm nồng, tất cả hòa quyện tạo nên hương vị đậm đà của núi rừng và tình nghĩa đồng bào. Người trẻ rạng rỡ, người già mãn nguyện, trẻ con chạy tung tăng như những bông lúa vui đùa trong gió. “Cơm mới phải ăn cùng nhau, để nhớ công sức làm rẫy, để thương nhau hơn trong gian khó” - chị Hồ Thị Vân, một phụ nữ trong bản nói như giải thích triết lý sống của dân tộc mình.

Sau phần lễ là phần hội. Không khí nhanh chóng chuyển từ trầm mặc sang rộn ràng, tươi vui. Chiêng được mang ra, những thanh niên lực lưỡng vỗ trống, những cô gái khoác lên mình bộ váy thổ cẩm sặc sỡ, nhún nhảy theo nhịp nhạc núi rừng. Vũ điệu xoang Bru-Vân Kiều chậm rãi, dẻo dai, mang hơi thở của thiên nhiên, có núi, có sông, có gió rừng xào xạc trong từng bước chân. Mỗi nhịp xoang là một lời kể về huyền tích cha ông đi mở đất, kể về những đêm trăng rẫy rừng, kể về tình yêu đôi lứa nảy mầm bên nương lúa. Và trong âm thanh ấy, tiếng lòng của dân tộc Bru-Vân Kiều vang vọng, thổn thức, tự hào và đầy khát vọng.

Giữ hồn lễ cổ giữa thời hiện đại

Trải qua bao biến thiên của lịch sử và sự chuyển mình của đời sống hiện đại, lễ mừng lúa mới vẫn được người Bru-Vân Kiều trên dãy Trường Sơn gìn giữ như một phần máu thịt. Không chỉ là phong tục, lễ hội này còn là minh chứng cho bản sắc bền vững của một tộc người luôn sống hài hòa với thiên nhiên.

Ngày nay, chính quyền địa phương và các đồn Biên phòng đóng quân trên địa bàn như Đồn Biên phòng cửa khẩu quốc tế La Lay, Đồn Biên phòng Hướng Phùng... luôn đồng hành cùng bà con trong việc phục dựng và tổ chức các lễ hội truyền thống. Không chỉ góp phần giữ gìn văn hóa, mà còn là cách gắn kết quân – dân, lan tỏa tinh thần yêu quê hương và tôn trọng di sản. Đối với mỗi cán bộ vận động quần chúng của đồn Biên phòng, thì lễ mừng cơm mới không chỉ là một nghi thức nông nghiệp, mà là cầu nối để họ hiểu đồng bào hơn, gần dân hơn và góp phần giữ gìn cội nguồn văn hóa dân tộc. Nhiều trường học vùng cao còn đưa nội dung về lễ mừng lúa mới vào chương trình ngoại khóa, giúp học sinh người Bru-Vân Kiều hiểu và tự hào về truyền thống dân tộc mình. Những hạt giống văn hóa âm thầm được gieo trồng, âm ỉ lớn lên trong tâm hồn thế hệ trẻ.

Mỗi mùa lúa về, tiếng khèn, tiếng chiêng lại vang lên từ lưng núi, tiếng người gọi nhau về dự lễ lại râm ran khắp bản. Lễ mừng cơm mới không chỉ nói lên mối giao cảm giữa con người với thiên nhiên, mà còn là biểu tượng của sự cố kết cộng đồng, của tình cảm thủy chung, son sắt giữa người với người. Trong từng nắm cơm dẻo, từng điệu xoang nhịp nhàng, lễ mừng lúa mới là bản hòa ca của bản sắc, của ký ức cộng đồng được truyền từ đời này sang đời khác.

Giữa muôn vàn sắc màu văn hóa các dân tộc Việt Nam, lễ mừng cơm mới của người Bru - Vân Kiều là một gam màu mộc mạc nhưng đầy chất thơ. Đó là lời nguyện ước cho mùa màng tươi tốt, là tiếng gọi bản làng sum vầy, là dấu ấn thiêng liêng gắn kết con người với đất trời. Và cũng là một lời nhắn gửi thầm lặng từ núi rừng rằng: hãy biết ơn - từ hạt cơm trong tay đến sự sống trong tim.

Việt Bắc