Loạt quốc gia cùng sở hữu 'quân bài hiếm', vì sao Trung Quốc vẫn chiếm thế 'độc tôn'?

Đất hiếm là thành phần quan trọng trong pin xe điện. (Nguồn: DW)

Việc Trung Quốc nắm giữ đất hiếm - loại khoáng chất thiết yếu cho các hệ thống điện tử, ô tô và quốc phòng - đã mang lại cho nước này đòn bẩy đáng kể đối với Mỹ trong các cuộc đàm phán thuế quan gần đây.

Sở hữu khoảng 60% sản lượng đất hiếm toàn cầu và gần 90% sản lượng tinh chế, nền kinh tế lớn thứ hai thế giới đã thắt chặt kiểm soát mặt hàng này vào tháng 4/2025.

Quốc gia này đã áp đặt kiểm soát xuất khẩu 7 nguyên tố đất hiếm và nam châm vĩnh cửu.

Các biện pháp hạn chế - một phần là để ứng phó với mức thuế suất cao ngất ngưởng do Tổng thống Mỹ Donald Trump áp đặt - đã bộc lộ điểm yếu của Washington.

Ông Jost Wubbeke, đối tác quản lý tại công ty nghiên cứu Sinolytics có trụ sở tại Berlin (Đức), chuyên về Trung Quốc nhấn mạnh: "Toàn bộ nền kinh tế thế giới phụ thuộc vào nam châm đất hiếm từ Bắc Kinh. Nếu bạn ngừng xuất khẩu những thứ đó, tác động sẽ được cảm nhận trên toàn cầu".

Sự gián đoạn chuỗi cung ứng đất hiếm đã ảnh hưởng nặng nề đến các ngành công nghiệp của Mỹ.

Ví dụ, ngày 13/6, hãng sản xuất ô tô Ford đã thông báo, họ buộc phải cắt giảm sản xuất SUV tại Chicago do tình trạng thiếu hụt nguồn cung đất hiếm.

Trong khi đó, các nhà cung cấp phụ tùng ô tô Aptiv và BorgWarner cho biết, họ đang phát triển động cơ có hàm lượng đất hiếm tối thiểu hoặc không sử dụng để khắc phục tình trạng hạn chế nguồn cung.

Michael Dunne, một chuyên gia tư vấn ô tô tập trung vào Trung Quốc, nói với tờ The New York Times rằng các biện pháp hạn chế của Trung Quốc "có thể khiến các nhà máy lắp ráp ô tô của Mỹ phải dừng hoạt động".

Mối đe dọa thường trực

Một cuộc khảo sát của Phòng Thương mại Mỹ tại Trung Quốc cho thấy, 75% các công ty Mỹ dự kiến, kho đất hiếm của họ sẽ cạn kiệt trong vòng ba tháng.

Các nhà sản xuất đã thúc giục Washington đàm phán để chấm dứt các hạn chế và tại London (Anh) rong tháng này, Bắc Kinh đã đồng ý đẩy nhanh việc phê duyệt giấy phép xuất khẩu , mặc dù vẫn còn tồn đọng một lượng lớn.

Việc Trung Quốc sử dụng đất hiếm như một công cụ địa chính trị mang tính chiến lược không phải là mới. Năm 2010, Bắc Kinh đã dừng xuất khẩu sang Nhật Bản trong hai tháng do tranh chấp lãnh thổ, gây ra tình trạng giá tăng đột biến và làm lộ ra rủi ro chuỗi cung ứng.

Ông Gabriel Wildau, Giám đốc điều hành tại công ty tư vấn CEO Teneo có trụ sở tại New York (Mỹ) cảnh báo, chế độ cấp phép xuất khẩu của Trung Quốc là một chế độ cố định, không chỉ là phản ứng đối với thuế quan của ông Trump.

Trong một lưu ý gửi cho khách hàng vào đầu tháng 6/2025, ông đã viết rằng: "việc cắt giảm nguồn cung đất hiếm sẽ vẫn là mối đe dọa thường trực". Điều này báo hiệu ý định của Bắc Kinh trong việc duy trì đòn bẩy đối với Washington.

Ngành công nghiệp châu Âu cũng bị tổn thương

Mỹ không phải là quốc gia duy nhất phải đối mặt với tình trạng thiếu đất hiếm. Liên minh châu Âu (EU) cũng phụ thuộc vào Trung Quốc khi mua tới 98% nam châm đất hiếm cần thiết cho các bộ phận ô tô, máy bay chiến đấu và thiết bị hình ảnh y tế.

Hiệp hội các nhà cung cấp ô tô châu Âu đã cảnh báo rằng, ngành này đã trải qua sự gián đoạn đáng kể do lệnh hạn chế xuất khẩu của Trung Quốc. Bên cạnh đó, lệnh cấm này đã gây ra "việc đóng cửa một số dây chuyền sản xuất và nhà máy trên khắp châu Âu, với những tác động tiếp theo dự kiến sẽ xảy ra trong những tuần tới khi hàng tồn kho cạn kiệt".

Ông Alberto Prina Cerai, nghiên cứu viên tại Viện Nghiên cứu chính trị quốc tế Italy (ISPI) nhận thấy, về quy mô, phương Tây không thể bắt kịp Trung Quốc trong lĩnh vực đất hiếm.

"Họ có một chuỗi cung ứng tích hợp từ mỏ đến nam châm. Do đó, việc tách rời hoàn toàn khỏi Trung Quốc là không thể tưởng tượng được trong ngắn hạn. Vì vậy, khối nên có một chiến lược dài hạn", ông Alberto Prina Cerai nói.

Ủy ban châu Âu đã đặt mục tiêu sản xuất 7.000 tấn nam châm đất hiếm tại EU vào năm 2030. Trong khi đó, một nhà máy chế biến đất hiếm khổng lồ dự kiến sẽ mở cửa tại Estonia vào cuối năm nay và một cơ sở lớn khác ở phía Tây Nam nước Pháp sẽ đi vào hoạt động vào năm 2026.

Đầu tháng này, phía Trung Quốc đã đề xuất một "kênh xanh" để đẩy nhanh việc phê duyệt giấy phép cho các công ty EU. Dù vậy, các chuyên gia cảnh báo, việc phê duyệt giấy phép vẫn có thể mất tới 45 ngày.

Estonia là nơi có cơ sở tách đất hiếm quy mô công nghiệp lớn nhất và duy nhất ở châu Âu. (Nguồn: DW)

Ấn Độ cắt giảm xuất khẩu, G7 chung tay

Mặc dù có trữ lượng đất hiếm lớn thứ năm thế giới - ở mức 6,9 triệu tấn - nhưng Ấn Độ chỉ đóng góp chưa đến 1% nguồn cung đất hiếm toàn cầu. Quốc gia Nam Á này không có khả năng tinh chế để chế biến đất hiếm và cũng phụ thuộc vào hàng xuất khẩu của Trung Quốc.

Mặc dù New Delhi đã tăng cường nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung thông qua các thỏa thuận với Mỹ, Australia và các quốc gia Trung Á, nhưng tiến độ vẫn còn chậm.

Gần đây, Công ty khai thác mỏ nhà nước IREL đã được chỉ đạo ngừng xuất khẩu khoáng sản để bảo vệ nguồn cung trong nước.

Sự thống trị về đất hiếm của Trung Quốc được cho là khó có thể bị phá vỡ trong tương lai gần vì vậy, các nhà lãnh đạo Nhóm các nước công nghiệp phát triển hàng đầu thế giới (G7) mới đây đã nhất trí tạm thời về một chiến lược nhằm dự đoán tình trạng thiếu hụt đất hiếm nghiêm trọng. G7 cam kết sẽ có phản ứng chung trước tình trạng gián đoạn thị trường, các động thái đa dạng hóa sản xuất và chuỗi cung ứng.

Tài liệu của G7 trích dẫn: "Nhận thấy mối đe dọa đất hiếm đối với nền kinh tế, chúng tôi sẽ hợp tác và hợp tác với các đối tác ngoài G7 để nhanh chóng bảo vệ an ninh kinh tế và quốc gia".

Một số đối thủ tăng cường sản xuất đất hiếm

Sau Trung Quốc, Brazil, Ấn Độ và Australia là những quốc gia có trữ lượng đất hiếm lớn trên thế giới. Mới đây, Kazakhstan cũng phát hiện khoảng 20 triệu tấn đất hiếm.

Mỹ và Australia là những nước tiên tiến nhất trong việc tăng cường khai thác và chế biến đất hiếm. Trong khi đó, kế hoạch của các nước khác vẫn đang ở giai đoạn đầu, cần khoảng từ 5 đến 10 năm nữa để phát triển.

Một nguồn cung cấp tương lai khác có thể là Greenland. EU đã xác định 25 trong số 34 loại khoáng sản có trong danh sách chính thức các nguyên liệu thô quan trọng của Greenland, bao gồm cả đất hiếm. Đây là một dấu hiệu cho thấy vai trò ngày càng quan trọng của Greenland trong nền kinh tế toàn cầu.

Nhưng cho đến khi nguồn cung cấp đất hiếm thay thế được mở rộng đáng kể, Trung Quốc vẫn có thể tiếp tục sử dụng nguồn tài nguyên quan trọng này như một vũ khí địa chính trị mạnh mẽ. Và việc xóa bỏ tình trạng độc quyền của đất nước tỷ dân trong lĩnh vực này vẫn còn phải chờ thêm rất nhiều năm.

(theo DW)

Linh Chi