[Loạt Megastory] Đồng Nai trong hành trình bảo tồn voi hoang dã (Kỳ 2)

Voi hoang dã là loài quen di chuyển, kiếm ăn trong rừng. Tuy nhiên, trước những tác động từ biến đổi khí hậu và hoạt động của con người đến vùng sinh cảnh sống đã khiến xung đột giữa voi và con người xảy ra.

Chung sống hài hòa để vừa bảo vệ voi, vừa đảm bảo sinh kế cho người dân vừa giữ gìn đa dạng sinh học là hành trình dài, cần sự chung tay của toàn xã hội.

Mặc dù đã có nhiều giải pháp để bảo vệ, nhưng trong ký ức của người dân ở các xã giáp ranh rừng, việc voi hoang dã xuất hiện để tìm thức ăn, nước uống không còn hiếm. Có khi, sáng thức dậy, bà con phát hiện hoa màu trong vườn rẫy bị dẫm nát, nhiều dấu chân voi còn in hằn. Nhưng cũng có những lần, voi xuất hiện không chỉ gây thiệt hại kinh tế mà còn để lại hậu quả đáng tiếc về người, gióng lên hồi chuông cảnh báo xung đột voi - người.

Một lần voi rừng vào khu vực canh tác nông nghiệp của người dân trên địa bàn huyện Định Quán (cũ). Ảnh: Chi cục Kiểm lâm Đồng Nai

Vụ việc xảy ra đầu tháng 6-2026 tại xã Trị An, tỉnh Đồng Nai là một dẫn chứng. Khi thấy voi xuất hiện ban đêm ở rẫy, một cụ ông đã ra xua đuổi và không may bị voi quật tử vong. Đây không phải là lần đầu tiên voi tấn công gây chết người. Điều này cho thấy, xung đột giữa người và voi rừng là vấn đề phức tạp, chưa có hồi kết. Trước đó đúng một tháng, cũng tại xã Trị An này, người dân phát hiện voi tiến sát khu dân cư, đã xua đuổi và báo cơ quan chức năng.

Không chỉ riêng tại Đồng Nai hay Việt Nam, ở nhiều quốc gia có voi hoang dã, xung đột voi - người vẫn đang diễn ra. Thực tế này không chỉ gây tâm lý hoang mang, lo lắng cho người dân, mà còn đặt ra yêu cầu cấp thiết phải có giải pháp quản lý, bảo tồn và xây dựng cơ chế chung sống hài hòa giữa con người với loài vật đặc hữu đang có nguy cơ tiệt chủng này.

Theo ông Ngô Văn Vinh, Chi cục trưởng Chi cục Kiểm lâm tỉnh, trước năm 2009, tình hình xung đột voi - người trên địa bàn rất nghiêm trọng, gây thiệt hại cả về người và voi. Từ năm 2013 đến nay, với sự hỗ trợ của nhiều cơ quan, tổ chức, tỉnh đã triển khai hàng loạt giải pháp nhằm giảm xung đột, bảo tồn và phát triển quần thể voi hoang dã. Nhiều giải pháp khả thi, phù hợp đã phát huy hiệu quả: điều tra, đánh giá số lượng cá thể, gắn thẻ định danh; xác định sinh cảnh, vùng phân bố, nguồn thức ăn; xây dựng hệ thống hàng rào điện, chòi giám sát, chảo nước.

Những nơi đã có hàng rào điện tử hoạt động ổn định thì voi rừng không ra được khu vực dân cư. Ảnh: Tư liệu

Mặc dù vậy, các cuộc xung đột voi - người vẫn còn. Thống kê của Chi cục Kiểm lâm tỉnh, trong khoảng thời gian từ năm 2024 đến giữa năm 2025, có 108 lần voi rừng đạp đổ cột hoặc quật cây làm đổ tuyến hàng rào điện đi ra ngoài. Trong đó, có lần voi ra ngoài gây hại về kinh tế và người.

Tại Cuộc họp lần thứ 12 của Nhóm Chuyên gia về Voi châu Á, các chuyên gia, nhà khoa học đã lý giải nguyên nhân sâu xa dẫn đến xung đột, đồng thời chia sẻ giải pháp mà quốc gia họ đang áp dụng.

Ông Vivek Menon, Trưởng Nhóm Chuyên gia về Voi châu Á (AsESG), thuộc Liên minh Bảo tồn thiên nhiên Quốc tế (IUCN) cho rằng, xung đột voi - người đang trở nên nghiêm trọng hơn ở nhiều quốc gia, bắt nguồn từ cả yếu tố tự nhiên lẫn hoạt động con người.

Về tự nhiên, biến đổi khí hậu khiến nguồn thức ăn, nước uống có sẵn trong tự nhiên bị suy giảm, buộc voi phải đi xa hơn. Hoạt động khai thác rừng làm mất đi các loại thức ăn ưa thích của voi như thảm thực vật, cỏ, tre, măng, trái cây rừng, khiến chúng phải tìm đến khu dân cư và vùng cây trồng của con người.

Nhóm chuyên gia về voi châu Á đi thực địa tại Vườn Quốc gia Cát Tiên, Đồng Nai tháng 9-2025. Ảnh: Hoàng Lộc

Về phía con người, các tuyến đường giao thông, dự án hạ tầng du lịch, thủy điện làm chia cắt hành lang di cư, gây khó khăn cho voi trong việc tìm kiếm thức ăn và nước uống. Ngoài ra, việc mở rộng sản xuất nông nghiệp, trồng các loại cây ăn trái như mía, chuối, sắn, mít, xoài… vốn là thức ăn hấp dẫn voi đã dẫn đến xung đột. Việc người dân cố gắng xua đuổi voi khi “chạm mặt” cũng là nguyên nhân khiến loài vật hoang dã trở nên hung hăng, tấn công ngược lại.

Từ thực tế đó, AsESG đã nghiên cứu, trao đổi và đề xuất chính sách bảo tồn. “Ban đầu, chúng tôi chỉ có 18 thành viên, nhưng nay đã có 130 thành viên đến từ 13 quốc gia có voi châu Á. Điều này cho thấy hoạt động của nhóm ngày càng phát triển, có tác động tích cực đến các quốc gia” - ông Vivek Menon cho biết.

Tỉnh ủy viên, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Thị Hoàng (áo tím) cùng lãnh đạo Nhóm Chuyên gia về voi châu Á, Cục Lâm nghiệp xem triển lãm ảnh voi hoang dã tỉnh Đồng Nai diễn ra tháng 9-2025. Ảnh: Hoàng Lộc

Ông Đoàn Hoài Nam, Phó cục trưởng Cục Lâm nghiệp và kiểm lâm (Bộ Nông nghiệp môi trường) nhận định: mặc dù Trung ương và các địa phương đã nỗ lực triển khai nhiều giải pháp, nhưng công tác bảo tồn, giảm xung đột voi - người vẫn gặp khó khăn do sinh cảnh và nguồn thức ăn suy giảm, nguồn lực cho công tác này hạn chế. Vì vậy, Việt Nam rất cần sự hợp tác của các chuyên gia, nhóm nghiên cứu, tổ chức quốc tế cũng như các quốc gia trong khu vực để chia sẻ kinh nghiệm, hỗ trợ giải pháp khoa học và huy động nguồn lực cần thiết. Đây là cơ sở quan trọng giúp Việt Nam vừa bảo tồn loài voi hoang dã, vừa giảm thiểu xung đột voi - người, hướng tới mục tiêu phát triển bền vững.

Chung sống hài hòa vì an toàn của voi, vừa an toàn cho con người, lại vừa bảo vệ rừng là mong muốn chung của các quốc gia có voi. Ở Việt Nam, ngoài Luật Lâm nghiệp, Luật Đa dạng sinh học và các quy định nghiêm cấm săn bắt, buôn bán, vận chuyển voi, trong 10 năm qua Chính phủ đã ban hành nhiều nghị định, kế hoạch, đề án, chương trình bảo tồn voi.

Voi hoang dã ở Đồng Nai qua bẫy ảnh. Ảnh: Chi cục kiểm lâm Đồng Nai

Điển hình như: Nghị định 06/2019/NĐ-CP năm 2019 về quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm, trong đó quy định voi thuộc Nhóm IB - cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại; Đề án tổng thể bảo tồn voi Việt Nam giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn 2050 với mục tiêu bảo vệ quần thể voi hoang dã, phục hồi sinh cảnh, thiết lập hành lang di cư, giảm xung đột voi - người; cùng nhiều dự án hợp tác quốc tế hỗ trợ nghiên cứu, bảo tồn sinh cảnh và nâng cao nhận thức cộng đồng.

Tại Đồng Nai, ngoài việc triển khai kịp thời, hiệu quả các chính sách của Trung ương, tỉnh đã thành lập Khu Bảo tồn thiên nhiên - văn hóa Đồng Nai, xây dựng hàng rào điện ngăn voi vào khu dân cư. Năm 2024, tỉnh ban hành Kế hoạch hành động quốc gia về bảo tồn voi tại Việt Nam giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn 2050 trên địa bàn.

Tỉnh ủy viên, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Thị Hoàng và ông Đoàn Hoài Nam, Phó Cục trưởng Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm ký thông điệp bảo tồn voi hoang dã. Ảnh: Hoàng Lộc

Kế hoạch này đặt mục tiêu bảo tồn và phát triển quần thể voi hoang dã, giảm thiểu các mối đe dọa, phục hồi quần thể ở những khu vực có sinh cảnh phù hợp; cải thiện môi trường sống, duy trì và nâng cao chất lượng sinh cảnh, ngăn chặn việc xâm hại, chia cắt nơi sinh sống của voi. Đồng thời, tăng cường biện pháp quản lý, giảm thiểu xung đột voi - người, hỗ trợ cải thiện sinh kế cho người dân vùng phân bố voi, nâng cao ý thức cộng đồng về phòng tránh và ứng xử an toàn khi gặp voi.

Phó chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Thị Hoàng cho rằng, giải pháp trọng tâm Đồng Nai hướng đến để giảm xung đột là bảo vệ, phục hồi và mở rộng diện tích rừng. Những khu rừng già cỗi được khoanh nuôi, tái sinh; đất trống được phủ xanh bằng cây bản địa. Khi có dự án phát triển lấy đất rừng, tỉnh yêu cầu trồng rừng thay thế, nhằm bù đắp diện tích mất đi, tạo hành lang sinh thái cho voi và động vật hoang dã.

Bên cạnh đó, ngành nông nghiệp và môi trường phối hợp chính quyền địa phương, cùng các tổ chức bảo tồn, hỗ trợ người dân vùng đệm chuyển đổi sang cây trồng ít hấp dẫn voi nhưng vẫn mang lại hiệu quả kinh tế. Cách làm này không chỉ hạn chế voi xâm lấn mà còn giúp nông dân ổn định sản xuất. Đặc biệt, công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng được chú trọng. Các chương trình truyền thông, tập huấn giúp người dân hiểu rõ tập tính của voi, cách ứng xử an toàn khi gặp voi và tầm quan trọng của bảo tồn được duy trì.

Người dân tại xã Trị An, tỉnh Đồng Nai được tuyên truyền về hành vi của voi rừng và cách xử lý tình huống khi gặp voi rừng. Ảnh: Bình Nguyên

Theo các chuyên gia quốc tế, cần có chiến lược tổng thể về bảo tồn voi gắn với quy hoạch phát triển bền vững. Trước hết, Nhà nước phải hoàn thiện hành lang pháp lý, tích hợp bảo tồn voi vào các chương trình quốc gia về đa dạng sinh học và ứng phó biến đổi khí hậu. Đồng thời, địa phương cần xây dựng mạng lưới sinh cảnh liên kết giữa các khu bảo tồn, tạo điều kiện cho voi di chuyển an toàn. Việc huy động nguồn lực tài chính, khoa học công nghệ, cũng như hợp tác quốc tế là yếu tố quyết định. Bên cạnh đó, cần tăng cường giáo dục cộng đồng và chia sẻ lợi ích từ bảo tồn voi.