Liên minh đất hiếm đang hình thành, Trung Quốc có còn nắm thế độc quyền?

Việc Trung Quốc siết kiểm soát đất hiếm đang làm dấy lên cuộc cạnh tranh chiến lược mới, thúc đẩy Mỹ và các đồng minh xúc tiến hình thành liên minh khoáng sản để giảm sự phụ thuộc.

Trong hơn hai thập kỷ qua, Trung Quốc đã nắm giữ vị thế thống trị trên toàn chuỗi cung ứng đất hiếm. Các nỗ lực của các nước phương Tây nhằm giảm phụ thuộc vào Bắc Kinh về nguồn khoáng sản chiến lược này đến nay chỉ đạt tiến triển hạn chế.

Mỹ và các đồng minh đang tăng tốc hình thành liên minh đất hiếm nhằm giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc. Ảnh: Reuters

Căng thẳng thương mại giữa Mỹ và Trung Quốc vẫn chưa có dấu hiệu hạ nhiệt. Cả hai phía đều duy trì lập trường cứng rắn và kỳ vọng có thể chịu đựng sức ép kinh tế lâu hơn đối phương. Diễn biến này một lần nữa đưa đất hiếm trở lại tâm điểm chú ý toàn cầu.

Hiện Trung Quốc chiếm gần 70% sản lượng khai thác và khoảng 90% công suất chế biến đất hiếm trên thế giới. Một báo cáo của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) công bố tuần trước cảnh báo mức độ tập trung thị trường quá cao có thể khiến chuỗi cung ứng trong các lĩnh vực chiến lược như năng lượng, ô tô, quốc phòng hay trung tâm dữ liệu AI đối mặt rủi ro gián đoạn đáng kể.

Đầu tháng này, Bắc Kinh tiếp tục siết kiểm soát hoạt động xuất khẩu đất hiếm. Từ ngày 1/12, các doanh nghiệp trên toàn thế giới sẽ phải xin phép chính phủ Trung Quốc nếu muốn xuất khẩu sản phẩm có chứa chỉ 0,1% đất hiếm có nguồn gốc từ Trung Quốc hoặc được sản xuất bằng công nghệ Trung Quốc.

Giới phân tích nhận định động thái này giúp Bắc Kinh mở rộng đáng kể phạm vi kiểm soát chuỗi cung ứng toàn cầu, đồng thời được xem là biện pháp đáp trả việc Washington mở rộng hạn chế tiếp cận công nghệ đối với các doanh nghiệp Trung Quốc.

Đại diện Thương mại Mỹ Jamieson Greer chỉ trích đây là biện pháp “cực kỳ mang tính áp đặt” và “không tương xứng”. Trong khi đó, Ủy viên phụ trách thương mại của EU Maros Sefcovic gọi động thái này là “không chính đáng và gây tổn hại”.

Vì sao khó mở rộng nguồn cung?

Đất hiếm sở hữu đặc tính vật lý và từ tính đặc biệt, là thành phần thiết yếu trong nam châm vĩnh cửu, được sử dụng trong điện thoại, máy tính, xe điện, tuabin gió, pin mặt trời cùng nhiều thiết bị công nghệ cao khác. Đất hiếm cũng đóng vai trò quan trọng trong quốc phòng: động cơ máy bay chiến đấu, hệ thống dẫn đường tên lửa, vệ tinh và thông tin liên lạc quân sự.

Mặc dù không hiếm về trữ lượng, đất hiếm thường phân tán với hàm lượng thấp, khiến khai thác và tinh luyện có chi phí cao. Ngoài Trung Quốc, Canada, Australia, Mỹ, Brazil, Ấn Độ và Nga cũng sở hữu trữ lượng đáng kể.

Đất hiếm được chia thành hai nhóm: đất hiếm nhẹ và đất hiếm nặng. Trung Quốc gần như độc quyền khâu chế biến đất hiếm nặng, xử lý tới 99% sản lượng toàn cầu, theo Benchmark Mineral Intelligence (Anh).

Mỹ từng gần như tự chủ về đất hiếm, nhưng trong hai thập kỷ qua Trung Quốc đã vươn lên chiếm ưu thế. Năm 2010, Trung Quốc từng ngừng xuất khẩu đất hiếm sang Nhật Bản trong bối cảnh tranh chấp lãnh thổ, làm dấy lên lo ngại đất hiếm có thể trở thành công cụ gây sức ép địa chính trị.

Năm 2019, trong giai đoạn căng thẳng thương mại Mỹ - Trung, truyền thông nhà nước Trung Quốc từng ám chỉ khả năng cắt nguồn cung đất hiếm cho Mỹ. Khi đó, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình gọi đất hiếm là “tài nguyên chiến lược quan trọng”.

Dù vậy, các nỗ lực nhằm đa dạng hóa nguồn cung đến nay vẫn gặp nhiều trở ngại. Trong bối cảnh đó, các nước phương Tây đang tìm cách tăng hợp tác và xây dựng liên minh khoáng sản nhằm phá thế độc quyền.

Liên minh đất hiếm phá thế độc quyền của Trung Quốc

Hiện nay, nhiều quốc gia đều nhận thức rằng đất hiếm là vấn đề toàn cầu chứ không chỉ là đối đầu song phương.

“Đây là Trung Quốc đối đầu với cả thế giới, chứ không chỉ là vấn đề Mỹ - Trung”, ông Scott Bessent, Bộ trưởng Tài chính Mỹ nhận định như vậy trong một phát biểu hồi tuần trước.

Chính quyền Mỹ hiện đang triển khai nhiều biện pháp được đánh giá là “chưa từng có tiền lệ” để củng cố nguồn cung đất hiếm trong nước. Washington đã đầu tư trực tiếp vào một số doanh nghiệp khai khoáng và chế biến khoáng sản, đồng thời xem xét thành lập kho dự trữ chiến lược đất hiếm.

Gần đây, Washington công bố thỏa thuận chiến lược với Australia trị giá hàng tỷ USD nhằm phát triển nguồn cung khoáng sản quan trọng. Song song, các đàm phán liên minh khoáng sản với Canada, Ấn Độ và nhiều nước châu Á – Thái Bình Dương cũng được đẩy mạnh.

Nikkei Asia ngày 25/10 dẫn lời Đại sứ Mỹ tại Nhật Bản George Glass cho biết một phần trong gói cam kết đầu tư trị giá 550 tỷ USD của Tokyo dành cho Washington sẽ được sử dụng để khôi phục khai khoáng và chế biến quặng tại Mỹ, giảm phụ thuộc vào Trung Quốc.

Tuy nhiên, giới chuyên gia nhận định thách thức lớn nhất nằm ở khâu chế biến – lĩnh vực Trung Quốc đã đầu tư liên tục trong nhiều thập kỷ và xây dựng được hệ sinh thái công nghiệp hoàn chỉnh.

Bên cạnh đó, giá đất hiếm do Trung Quốc chi phối ở mức thấp khiến nhiều dự án khai khoáng ở Mỹ và các đồng minh khó cạnh tranh.

Thách thức môi trường và kỹ thuật

Quá trình khai thác và tinh luyện đất hiếm gây tác động lớn đến môi trường và sức khỏe con người do quặng thường chứa các nguyên tố phóng xạ. Tiêu chuẩn môi trường nghiêm ngặt tại các nước phương Tây làm tăng chi phí và kéo dài quá trình phê duyệt.

Chế biến đất hiếm tiêu tốn nhiều năng lượng và nước, trong khi cộng đồng địa phương thường phản đối các dự án khai khoáng.

Theo Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS, Mỹ), Trung Quốc sở hữu trình độ chiết tách dung môi vượt trội – công đoạn khó nhất trong phân tách nguyên tố đất hiếm. Báo cáo của CSIS nhấn mạnh để đa dạng hóa chuỗi cung ứng, các nước không chỉ cần mở mỏ mà còn xây dựng nhà máy tinh luyện, đào tạo nhân lực và bảo đảm thị trường tiêu thụ ổn định.

Ngay cả khi các biện pháp này được triển khai, giới phân tích dự báo Trung Quốc vẫn duy trì lợi thế dẫn đầu trong tương lai gần. CSIS cảnh báo, nếu không có hành động nhanh chóng và phối hợp, cơ hội giảm phụ thuộc vào Trung Quốc sẽ tiếp tục thu hẹp, gây rủi ro đối với công nghệ, công nghiệp và an ninh quốc gia của nhiều nước.

Hoàng Phạm/VOV.VN Theo DW, NY Times, Nikkei Asia