Lịch sử kỳ lạ của phong trào chống vaccine - Kỳ 1

Kỳ 1: Mầm mống phong trào phản đối vaccine

Theo kênh BBC News ngày 7/9, từ buổi bình minh của lịch sử loài người, nhân loại luôn bị bao vây bởi những loại virus khủng khiếp và dịch bệnh chết người. Trong số đó, đậu mùa là bệnh nguy hiểm nhất, gây ra những mụn mủ đau đớn khắp cơ thể, đã cướp đi khoảng 300 triệu sinh mạng chỉ riêng trong thế kỷ 20.

Một bức biếm họa khét tiếng do các nhóm chống tiêm chủng phát tán vào đầu những năm 1800 cho thấy cảnh mọi người biến thành bò sau khi được tiêm vaccine phòng bệnh đậu mùa. Ảnh: Alamy

Bệnh này giết chết khoảng 1/3 số người nhiễm. Trong số những người sống sót, 1/3 bị mù và hầu hết mang sẹo suốt đời. Sự giàu có hay vị trí địa lý cũng không giúp ai tránh khỏi. Nạn nhân của bệnh đậu mùa có cả Hoàng đế Joseph I của Áo, Vua Louis I của Tây Ban Nha, Nữ hoàng Mary II của Anh, Vua Louis XV của Pháp và Sa hoàng Peter II của Nga. Đến thập niên 1800, đậu mùa giết chết trên 400.000 người mỗi năm trên toàn thế giới.

Vì vậy, khi bác sĩ người Anh Edward Jenner phát triển phiên bản đầu tiên của vaccine đậu mùa năm 1796, ông hy vọng có thể thay đổi lịch sử. Ông nhận thấy những người vắt sữa dường như miễn nhiễm với đậu mùa, có lẽ vì trước đó họ từng mắc bệnh đậu bò – loại virus liên quan nhưng ít nguy hiểm hơn nhiều. Để kiểm chứng giả thuyết rằng có thể tạo ra miễn dịch với đậu mùa theo cách này, ông đã lấy mẫu từ vết loét đậu bò của một người vắt sữa và tiêm vào tay một cậu bé 8 tuổi – một thí nghiệm sẽ bị coi là vi phạm đạo đức y học hiện đại. Cậu bé sau đó miễn nhiễm với đậu mùa. Bác sĩ Jenner đặt tên thủ thuật này theo từ Latinh của “bò” là vacca và vaccine đầu tiên ra đời như vậy.

Bác sĩ Jenner viết năm 1801: “Loại bỏ bệnh đậu mùa, tai họa khủng khiếp nhất của loài người, chắc chắn sẽ là kết quả cuối cùng của phương pháp này”. Ông đã đúng. Năm 1980, sau chiến dịch y tế công cộng kéo dài nhiều thập kỷ với việc tiêm chủng diện rộng, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tuyên bố đậu mùa đã bị xóa sổ. Đây vẫn là bệnh truyền nhiễm duy nhất mà nhân loại đạt được thành công này.

Kể từ đó, hàng loạt vaccine khác ra đời để phòng các bệnh từ cúm đến virus HPV gây một số loại ung thư và virus Sars-COV-2 gây bệnh COVID-19. Trong 50 năm qua, ước tính 154 triệu sinh mạng đã được cứu nhờ vaccine.

Tuy nhiên, hành vi phản đối hoặc chần chừ trong tiêm chủng lại phổ biến và ngày càng gia tăng ở nhiều nơi trên thế giới, thậm chí lan vào cả các cơ quan chính phủ phụ trách y tế công cộng. Tuần này, Bộ trưởng Y tế Mỹ Robert F Kennedy Jr bị Ủy ban Tài chính Thượng viện chất vấn gay gắt về chính sách vaccine. Cùng ngày, Tổng y sĩ bang Florida của Mỹ cũng công bố kế hoạch chấm dứt các quy định bắt buộc tiêm chủng tại bang này.

Đây có phải hiện tượng gần đây hay tâm lý ngờ vực vaccine đã tồn tại từ khi tiêm chủng ra đời? Tại sao vaccine thường vấp phải phản đối từ những nhóm nhỏ nhưng rất ồn ào trong xã hội? Những lập luận này đã thay đổi ra sao?

Ngay từ đầu thập niên 1800, các thí nghiệm có kiểm soát của bác sĩ Jenner và những bác sĩ khác đã cho thấy tiêm chủng cực kỳ hiệu quả, tạo miễn dịch cho hơn 95% người được tiêm. Chính quyền các nước nhanh chóng triển khai. Ở Anh, các Đạo luật Tiêm chủng năm 1840, 1853 và 1871 lần lượt quy định tiêm miễn phí, rồi bắt buộc với trẻ em.

Nhưng ngay lập tức, các hội chống vaccine mọc lên khắp nơi. Họ phát truyền đơn với những tựa đề mang đậm chất kinh dị như “Tiêm chủng – Lời nguyền” hay “Những nỗi kinh hoàng của tiêm chủng”, cùng sách báo và tạp chí như “The Anti-Vaccinator” (1869) hay “The Vaccination Inquirer” (1879).

Nghĩ đến “phong trào chống tiêm chủng”, người ta có thể hình dung những cuộc biểu tình công khai, các vụ kiện tụng hoặc những tuyên bố gây tranh cãi về vaccine COVID-19. Nhưng đã có một lịch sử lâu dài các vụ phản đối, bao gồm vụ bạo loạn chống vaccine ở Anh những năm 1850, Canada những năm 1880 và Mỹ những năm 1890. Năm 1905 tại Boston (Mỹ), tâm lý phản đối tiêm chủng đã dẫn đến các cuộc biểu tình rầm rộ và một vụ kiện được đưa ra Tòa án Tối cao, nơi sau đó phán quyết rằng các yêu cầu tiêm chủng là hợp hiến.

Điều thú vị là hành động phản đối tiêm chủng đã tồn tại ngay cả trước khi vaccine ra đời. Biện pháp “chủng đậu” được đưa vào Anh và Mỹ từ những năm 1720. Ngay lập tức, biện pháp này đã vấp phải sự phẫn nộ của những người chỉ trích. Trong một bài giảng dữ dội năm 1722 có tựa đề “Thực hành nguy hiểm và tội lỗi của việc chủng ngừa”, mục sư người Anh Edmund Massey khẳng định rằng bệnh tật là sự trừng phạt và báo ứng từ Chúa. Mọi biện pháp nhằm ngăn ngừa bệnh đậu mùa đều là một “hành vi quỷ dữ”, chẳng khác nào sự báng bổ trắng trợn.

Hành động phản đối tiêm chủng vì lý do tôn giáo không phải là hình thức phản đối duy nhất. Sau phát hiện của bác sĩ Jenner về vaccine, một luận điệu phổ biến là nên tránh tiêm chủng vì “không tự nhiên”, biến vaccine thành nạn nhân mới nhất của lời ngụy biện “kêu gọi tự nhiên”. Đây là một kỹ thuật tu từ coi mọi điều là “tốt” nếu nó tự nhiên và “xấu” nếu bị cho là không tự nhiên. Đây không phải là một lập luận logic. Ví dụ, asen, virus Ebola và uranium đều hoàn toàn tự nhiên nhưng rõ ràng không tốt cho con người.

Một số nhà phê bình cũng tin rằng vaccine không chỉ thay đổi khả năng phòng vệ chống bệnh tật mà còn có thể biến đổi cơ thể con người. Trong một bức tranh minh họa năm 1802, những bệnh nhân được tiêm phòng đậu mùa bị vẽ thành những con bò. Theo ông David Gorski, bác sĩ phẫu thuật và biên tập viên ấn phẩm Science-Based Medicine, đây được xem là nguồn gốc của thuyết “vaccine làm thay đổi vĩnh viễn ADN”. Ông nói: “Hồi đó dĩ nhiên họ chưa biết đến ADN, nhưng ý kiến cho rằng vaccine bằng cách nào đó thay đổi bản chất của con người đã là một luận điệu chống vaccine tồn tại từ rất lâu”.

Những cáo buộc cho rằng vaccine là chất độc cũng rất phổ biến. Một biểu ngữ thường xuyên xuất hiện trong các cuộc biểu tình ghi rằng: “Thà ở tù còn hơn nuôi một đứa con bị đầu độc”. Những người khác lại khẳng định dù không có bằng chứng rằng tiêm chủng là âm mưu bí mật của các bác sĩ nhằm làm giàu cho bản thân, bất chấp sự thật hiển nhiên và xúc phạm đến những người tiên phong như bác sĩ Jenner, người đã từ chối kiếm lợi từ vaccine.

Nhiều bác sĩ thời kỳ đó cảm thấy bức bối trước tình trạng phổ biến của những lời bịa đặt như vậy. Bác sĩ John Redman Coxe than thở năm 1802: “Những lời dối trá này cản trở tiến bộ của phát minh rực rỡ nhất từng được tạo ra”.

Lời than phiền này có điểm tương đồng đáng kinh ngạc với nhận định của WHO hai thế kỷ sau: “Làm thế nào để đối phó với phong trào chống vaccine đã là một vấn đề kể từ thời bác sĩ Jenner. Cách tốt nhất về lâu dài là bác bỏ những cáo buộc sai trái ngay từ đầu bằng cách đưa ra dữ liệu khoa học có giá trị. Nhưng nói thì dễ, làm thì khó, bởi vì đối thủ trong cuộc chiến này thường không chơi theo quy tắc của khoa học”.

Đón đọc kỳ cuối: Luận điệu 'tự do cá nhân'

Thùy Dương/Báo Tin tức và Dân tộc