Lịch sử - Chất liệu sáng tạo dồi dào cho điện ảnh

Rộng đường đánh thức di sản

Từ lâu, việc lan tỏa giá trị lịch sử bằng ngôn ngữ điện ảnh là nỗi trăn trở của nhiều nhà nghiên cứu và cả người làm nghề. Việt Nam sở hữu kho tàng văn hóa đồ sộ, nhưng dường như chúng ta vẫn đang loay hoay trong việc biến di sản thành tài nguyên, thành sức mạnh mềm của dân tộc. Chia sẻ về điều này tại tọa đàm học thuật - nghệ thuật “Huyền thoại Dạ Trạch - Từ sử thi dân tộc đến ngôn ngữ điện ảnh” do Đài Phát thanh - Truyền hình Hà Nội tổ chức ngày 5/8, Phó Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Việt Nam, GS.TSKH.NGND. Vũ Minh Giang cho rằng, văn hóa không nên chỉ để chiêm ngưỡng, tụng ca, mà phải là nguồn lực cho sáng tạo, là tài nguyên để đưa vào cuộc sống, tạo thành sức mạnh mới.

Tọa đàm “Huyền thoại Dạ Trạch - Từ sử thi dân tộc đến ngôn ngữ điện ảnh” do Đài Phát thanh - Truyền hình Hà Nội tổ chức

Từ thực tiễn nghiên cứu, GS.TSKH.NGND Vũ Minh Giang phân tích mối tương quan giữa hai khái niệm lịch sử và sử học. Lịch sử là những gì đã diễn ra, để lại dấu vết trong tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, nhưng lịch sử không đồng nhất với sử học. Chính sự phong phú, đa dạng của lịch sử, nơi một sự kiện, một nhân vật có thể có nhiều cách diễn giải sử học khác nhau là mảnh đất màu mỡ cho sáng tạo. Huyền sử càng như thế, không gian cho sự thăng hoa của nghệ thuật vô cùng rộng mở. “Đừng đòi hỏi tác phẩm nghệ thuật về huyền sử phải rạch ròi đúng - sai, mà miễn sao ở đó có sự hợp lý”.

Nhưng hợp lý ở mức như thế nào thì chấp nhận được? Trả lời câu hỏi này, Viện trưởng Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển, Đại học Quốc gia Hà Nội, TS. Phạm Đức Anh cho rằng, sự thật chỉ có một nhưng nhận thức về vấn đề đó lại phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Cho nên, cùng một câu chuyện lịch sử, nhà sáng tạo nghệ thuật hoàn toàn có quyền diễn giải, tái hiện theo cách thức khác nhau. Tuy nhiên, từ góc độ nào cũng phải cố gắng tiệm cận lịch sử ở mức cao nhất, dựa trên nền tảng cốt lõi. Trên thực tế, vai trò cố vấn lịch sử chính là giúp các nhà làm phim giảm thiểu sai sót, để tác phẩm vừa có thể bay bổng, vừa giữ được "yếu tố cốt lõi của lịch sử".

“Giá trị lịch sử, văn hóa không chỉ được lưu giữ mà cần phát huy, lan tỏa tới công chúng. Nhà làm nghệ thuật, trong đó có các nhà điện ảnh, sáng tạo dựa trên những giá trị ấy cũng chính là góp phần vào hành trình lan tỏa, khơi dậy cảm xúc, niềm tự hào dân tộc. Hai yếu tố này tác động lẫn nhau, càng tiệm cận sự thật lịch sử, tôn trọng giá trị của lịch sử thì tính lan tỏa cảm xúc ấy càng lâu bền”, TS. Phạm Đức Anh nói.

Hành trình tiếp sức

Tại sao Việt Nam với lịch sử lâu đời, đầy oai hùng, hấp dẫn, ly kỳ… là chất liệu tốt cho sáng tạo; người dân Việt Nam yêu lịch sử, kỳ vọng rất nhiều tác phẩm xứng tầm mà đến nay chúng ta vẫn chưa có những tác phẩm đáp ứng kỳ vọng đó? Trở lại băn khoăn này, GS.TSKH.NGND Vũ Minh Giang phân tích, nguyên nhân có thể gói trong 4 chữ T: Tâm, Tầm, Tiền, Tài.

“Cần cái tâm, bởi ở đâu đó chúng ta nhìn thấy có những ý muốn, những dự định nhưng để nói rằng có người thực sự đau đáu với câu chuyện này thì chưa. Cần cái tầm vì để làm một tác phẩm điện ảnh không đơn giản, không thể “ăn xổi ở thì”, làm một cách chớp nhoáng. Cần kinh phí vì làm phim lịch sử mà thiếu thốn về điều kiện vật chất thì rất khó thành. Tài ở đây là tài năng đạo diễn, diễn viên… Còn thiếu bốn điều đó thì chúng ta chưa thể sẵn sàng".

Một rào cản vô hình khác, theo GS.TSKH.NGND. Vũ Minh Giang, chính là tâm lý còn khắt khe, e ngại đối với các tác phẩm làm về lịch sử. "Chính sự dò xét, đòi hỏi sự chính xác tuyệt đối với lịch sử đã khiến nhiều nhà làm phim, dù có tâm huyết, cũng phải chùn tay”.

Dự án phim "Huyền tình Dạ Trạch" lấy cảm hứng từ câu chuyện tình Chử Đồng Tử - Tiên Dung đang được Đài Phát thanh - Truyền hình Hà Nội thực hiện

Nhận diện được những rào cản, một xu thế mới đang dần hình thành: kết hợp chặt chẽ "4 nhà" - nhà quản lý, nhà chuyên môn, nhà đầu tư và nhà truyền thông, được xem là chìa khóa mở ra chương mới cho phim lịch sử Việt Nam. Tổng Giám đốc Đài Phát thanh - Truyền hình Hà Nội Nguyễn Kim Khiêm khẳng định, lịch sử vốn không khô khan, nhưng cách chúng ta truyền tải đôi khi lại khá mô phạm. So sánh với một số quốc gia như Hàn Quốc, Trung Quốc, cho thấy, điện ảnh chính là con đường hiệu quả để người trẻ tiếp thu văn hóa, lịch sử một cách tự nhiên và hào hứng. Giờ đây ở Việt Nam, điện ảnh, truyền hình cũng có thể phát huy, góp sức đưa câu chuyện, tri thức lịch sử đến với công chúng.

Dẫn chứng về việc thực hiện dự án phim Huyền tình Dạ Trạch, lấy cảm hứng từ câu chuyện tình Chử Đồng Tử - Tiên Dung, ông Nguyễn Kim Khiêm cho biết, thời gian qua, những phim liên quan đến lịch sử, văn hóa thường ít có dấu ấn của nhà phim tư nhân, một phần là áp lực làm phim lịch sử khá lớn. Đó còn là áp lực so sánh phim ảnh với những điều đã được mặc định trong tâm thức của công chúng về lịch sử.

Trước khó khăn ấy, êkíp thực hiện chọn cách sáng tạo trên chất liệu khoa học lịch sử, đặt trên bối cảnh không gian vật chất, không gian văn hóa, sinh hoạt, hành động, làm nông nghiệp, buôn bán… của cộng đồng người Việt 2700 - 2500 năm trước, nhưng không phải không có thách thức. "Chúng ta nghe rất nhiều về văn hóa Đông Sơn nhưng chưa bao giờ hình dung chính xác ngôi nhà, mái nhà, nơi cư trú, quần thể làng mạc ấy như thế nào. Thú thật, khi bắt tay thực hiện, chúng tôi xác định chỉ mong sao bộ phim gây tranh cãi ít chứ không dám đặt mục tiêu không gây tranh cãi. Nhưng trên tất cả, chúng ta cố gắng có được một hình dung cơ bản về thời kỳ rực rỡ của văn hóa Đông Sơn trong dòng chảy lịch sử dân tộc, thông qua nghệ thuật”, ông Nguyễn Kim Khiêm chia sẻ.

Những bước đi đầu tiên, với sự chung tay của các chuyên gia, nhà nghiên cứu sử học cùng nhà làm nghệ thuật… mang đến kỳ vọng về những tác phẩm điện ảnh xứng tầm. Nói như GS.TSKH.NGND. Vũ Minh Giang: “Đường dài mới biết ngựa hay nhưng những gì chúng ta đang nỗ lực chung tay là cách tiếp thêm sức mạnh to lớn cho sáng tạo nghệ thuật đánh thức những giá trị lịch sử văn hóa dân tộc”.

Hải Đường